Een nieuwe Holocaust is denkbaar

Kan de Holocaust nog een keer plaatsvinden? Het is een vraag waar de meeste historici ver vandaan blijven. De Amerikaanse historicus Timothy Snyder (46) stelt de vraag niet alleen, hij beantwoordt hem ook: met een volmondig 'ja'.

U durft.

Op zakelijke toon: 'Zo vreemd is het niet. Het nazi-scenario van 1941 zal niet in precies dezelfde vorm terugkomen, in de zin dat de Duitsers weer de Joden vermoorden, maar de Holocaust voltrok zich om redenen die we kunnen duiden. Meerdere van die factoren dienen zich nu aan. Die zouden in de toekomst kunnen samenvallen. De ideeën die aan de Holocaust ten grondslag liggen, zijn niet zo uniek als wij vaak denken.'

Snyder absorbeert knikkend elke vraag die hij krijgt voorgelegd, zucht even en begint vervolgens een betoog terwijl hij naar de punt van zijn schoenen kijkt. Hij weet precies wat hij wel en niet wil zeggen. Vragen die hem niet helemaal zinnen, herfomuleert hij handig. 'Laat ik het zo zeggen...' Wat hij zelf te zeggen heeft, is al opzienbarend genoeg.

De Amerikaanse historicus werd bekend met zijn veelgeprezen Bloedlanden. Europa tussen Hitler en Stalin (2010). Daarin verschuift hij het perspectief van de Tweede Wereldoorlog naar Midden- en Oost-Europa en rekent hij af met het idee dat daar alleen maar collaborateurs en antisemieten woonden. Hij laat zien dat de 'bloedlanden' - zoals de Baltische Staten, Wit-Rusland en Oekraïne - werden geplet door twee dictators: Hitler én Stalin. Nergens kwamen in die periode zoveel mensen om als in dit gebied: 14 miljoen.

In zijn nieuwe boek Zwarte aarde gaat Snyder dieper in op de Holocaust. Na het Molotov-Ribbentrop-pact in 1939, waarin Hitler en Stalin Oost-Europa in invloedssferen verdeelden, kwamen drie miljoen Joden klem te zitten in een opgedeeld gebied dat eerst gekoloniseerd en geterroriseerd werd door de Sovjet-Unie in 1939 en 1940. Nazi-Duitsland maakte vanaf 1941 de anarchie nog groter. Het is geen toeval, stelt Snyder, dat juist in deze gebieden bijna alle Joden omkwamen.

'De Holocaust breidde zich uit daar waar staten verzwakt waren, maar niet verder', schrijft Snyder. 'Daar waar politieke structuren in stand bleven, boden die degenen die de Joden wilden helpen steun en middelen.' Niet dat daar geen Joden omkwamen of werden getransporteerd, maar minder dan in staten waar de eigen, niet-Duitse staatsstructuur zwak was.

Het is volgens Snyder een van de oorzaken waarom in Nederland relatief veel Joden omkwamen: er was geen anarchie en er waren wel overheidsdiensten, maar het Nederlandse staatshoofd en de Nederlandse regering waren vertrokken, de Duitse bezetters maakten de dienst uit.'

Dit gaat in tegen het algemene beeld van nazi-Duitsland als een perfect georganiseerde staatsmachinerie, met concentratiekampen als moordfabrieken, met antisemitisme als belangrijkste en bepalende factor. Vele Joden waren al vermoord - doodgeschoten of omgekomen in gasvrachtwagens - voordat de gaskamers werden gebouwd, aldus Snyder.

Hij ziet nog een - volgens hem - onderbelichte oorzaak voor de Holocaust: Hitlers ecologische paniek. Hitler meende dat Duitsland op den duur zou verhongeren en dat hij noodgedwongen op zoek moest naar land elders, Lebensraum was nodig om de levensstandaard op peil te houden. De vruchtbare grond van Oekraïne moest de graanschuur van Duitsland worden.

Daarom zouden ook nu alarmbellen moeten afgaan.

Timothy Snyder, hoogleraar aan Yale University

De Amerikaan Timothy David Snyder (46) is sinds 2012 hoogleraar geschiedenis aan de Yale Universiteit. Na zijn promotie in Oxford werkte hij onder meer voor instituten in Wenen en Parijs en was hij verbonden aan de Harvard Universiteit. Snyder schrijft geregeld artikelen voor vooral Amerikaanse bladen als The Atlantic, The New York Times, New Republic en The Wall Street Journal. Hij publiceerde zeven boeken, zijn bekendste, Bloodlands, werd in 25 talen vertaald. Zelf spreekt en schrijft hij in het Engels, Frans, Duits, Pools en Oekraïens en kan hij Tjechisch, Slowaaks, Russisch en Wit-Russisch lezen.

De wereld van Hitler staat niet ver van de onze af, zegt u. Waar dan?

'Je hoeft helemaal niet zo ver te kijken. Ineenstorting van staatsstructuren zien we overal om ons heen. Rusland verklaart dat Oekraïne eigenlijk niet bestaat en probeert het land te ontmantelen. De Russische politiek op de Krim zou je een soort Anschluss kunnen noemen. De Russen hanteren vergelijkbare historische argumenten als Hitler in de jaren dertig deed: het gebied heeft altijd bij ons gehoord en daarom was het eigenlijk al van ons. Ander voorbeeld: de VS ontmantelden de Iraakse regering in 2003, maar creëerden daar vervolgens geen goed alternatief voor. Daar zien we nu de gevolgen van, tot aan de vluchtelingencrisis toe.'

U zegt dat Rusland is gericht op 'het bouwen van vluchtelingenfabrieken' in Syrië, teneinde Europa met een vluchtelingenstroom te ontwrichten.

'Juist.'

Dat klinkt alsof Poetin een masterplan heeft.

'Hij heeft geen plan. Hij heeft een probleem. Onduidelijk is hoe Rusland er uit moet zien na Poetin. De Russen hebben geen echte verkiezingen, geen democratie. Rusland is een autoritaire staat. Er heerst een doctrine dat autoritaire leiders legitiem zijn en dat zij verdedigd moeten worden. Het steunen van een regime als dat van Assad is voor hen dus het juiste om te doen.

'Een andere reden voor de Russische interventie in Syrië is dat het voor een grote vluchtelingenstroom zorgt. Rusland wedt erop dat Europese politieke systemen dit niet aankunnen, ze zullen naar rechts kantelen. En dan krijg je de door Rusland gewenste uitkomst: dat nationale populisten aan de macht komen. Dat zal het het einde van de Europese Unie betekenen.

'Weet je waarom ik dat denk? In Oekraïne heeft Poetins beleid ook al twee miljoen vluchtelingen op gang gebracht, Russisch sprekende mensen, precies de mensen waarvan de Russen zeiden dat ze die zouden redden. Dus als ze dat al hebben gedaan, zie ik niet in waarom ze geen stroom van miljoenen Arabische vluchtelingen in gang zouden zetten, teneinde het Europa moeilijk te maken. Desintegratie is hun vriend.'

Daar houden de parallellen met WOII niet op. Net zoals bij Hitler ecologische motieven een rol speelden, ziet Snyder die nu in de huidige conflicten terug. Bijvoorbeeld in Syrië: het verloop van de strijd daar heeft volgens hem alles te maken met klimaatverandering.

'De kern van Hitlers betoog was dat er een oorlog gevoerd moest worden om bestaansmiddelen. Als we dat in gedachten houden is de genocide in bijvoorbeeld Rwanda minder verrassend. Daar was tegelijkertijd anarchie én een ecologisch crisis. De massamoord op minstens 500 duizend Rwandezen in 1994 volgde op een daling van de landbouwproductie in de jaren ervoor. Hutu's vermoordden Tutsi's niet alleen vanuit etnisch gemotiveerde haat, maar ook om hun land in te pikken.

'Het conflict in Syrië volgde op vier jaar droogte, een gevolg van door de mens beïnvloede klimaatveranderingen. Door de droogte raakten boeren op drift.'

Zonder droogte was er geen IS geweest?

Voor het eerst verschijnt er kort twijfel op het gezicht van Snyder. 'Dat denk ik, ja. Er is in Syrië een schoolvoorbeeld van genocide gaande. IS verkracht yezidische vrouwen en vermoordt de mannen. Natuurlijk viel dit niet tot in detail te voorspellen. Maar in 2005 hadden we een idee kunnen hebben dat het mis zou gaan; toen de droogte begon en de mensen naar de steden trokken. Steden die al vol zaten met 1,5 miljoen vluchtelingen uit Irak omdat de Amerikanen daar de staat hadden vernietigd.'

Wie zijn de volgende slachtoffers?

'Op lange termijn maak ik me zorgen over China en Afrika. Niet omdat Chinezen erger zijn dan anderen, maar omdat China veel meer dan andere landen lijkt op het Duitsland van de jaren dertig. Het is een groot en machtig land, de levensstandaard groeit er, maar de Chinezen zijn onzeker over die standaard. Duitsers in de jaren dertig herinnerden zich de Engelse blokkade tijdens de Eerste Wereldoorlog. De Chinezen herinneren zich de hongersnood van de Grote Sprong Voorwaarts, die aan tientallen miljoenen inwoners het leven kostte. China heeft weinig vruchtbare grond en weinig water. En het regime is zich zeer bewust van de eisen van de consument. Groeicijfers dalen. Ik word daar niet vrolijk van. Wat je ook ziet is dat China grote gebieden probeert te controleren in Oost-Afrika en grond probeert te leasen in Oost-Europa. Waar gaat dat heen?'

Nou, wat denkt u?

'De Afrikanen zouden door de Chinezen - al dan niet met geweld - van hun land kunnen worden verjaagd, land dat ze zelf nodig hebben. Of de Afrikanen zouden de Chinezen kunnen aanvallen omdat hun grond is ingepikt.

'Als we op het punt aankomen waarop een land ervan overtuigd raakt dat het extra land nodig heeft, buiten zijn eigen grenzen, dan gaan we terug naar een situatie die we kennen uit de jaren dertig.'

Er zijn toch ook grote verschillen? De belangrijkste oorzaak van de Holocaust was toch diepgewortelde raciale haat jegens de Joden? Er is nu toch geen leider met grote etnische ideologieën?

'We moeten beseffen dat we in ethisch opzicht niet superieur zijn aan de Europeanen uit de jaren dertig. Hitler deed een beroep op emoties. Hij zei: wij zijn een ras en we moeten als ras de strijd aangaan om te overleven. Hitler creëerde een gevoel van angst, de angst dat wij kunnen worden uitgeroeid. En dat we onszelf daarom moeten toeëigenen wat van anderen is.

'Dat gevoel is toch niet ongehoord vandaag de dag?'

Welke lessen moeten we trekken?

'Kijk eens naar de Joodse vluchtelingen in 1939 en 1940. Hun paspoort werd afgepakt, ze werden het land uitgezet, of ze mochten een land waar ze bescherming zochten niet in. Landen als Slowakije, Tsjechië, Hongarije en Polen droegen bij aan het feit dat de Joden nergens hadden om heen te gaan. Ik zeg niet dat die landen hetzelfde aandeel hadden in de Holocaust als Duitsland, maar ze hebben de Tweede Wereldoorlog vooral verwerkt vanuit een slachtofferrol. Nu er wederom een vluchtelingenstroom op gang is gekomen in Europa zeggen zij: 'Dit overkomt ons.' Maar niet zij zijn de slachtoffers, de vluchtelingen zijn dat. Zouden deze landen de geschiedenis van de jaren dertig beter hebben opgeslagen, dan zou hun eerste reactie op de komst van de vluchtelingen verstandiger zijn geweest.'

U doelt op het sluiten van grenzen en prikkeldraad?

'Precies.' Dan verbaasd: 'Tsjechen schrijven nummers op armen van vluchtelingen. Dat mag na Auschwitz niet meer gebeuren in Europa. Natuurlijk, het is knullig. Maar als je je geschiedenis kent, had je dit niet gedaan. Het is precies die onwetendheid die mij verontrust.'

Timothy Snyder sprak donderdagavond in De Balie. Zijn lezing en het debat hierover zijn hier terug te zien.