'Ik dacht: ik betaal, dan ben ik er vanaf'

'Hij gedroeg zich vreemd', zegt de Assense autodealer Anne van Lohuizen over de klant die begin april zijn zaak binnenkomt. De klant vraagt om een grote dieselauto, voor zijn vriendin, waarmee zij 10 duizend kilometer per jaar gaat rijden. 'Dat vond ik raar. Een dieselauto is veel te duur voor zo weinig kilometers. Voor de proefrit gaf ik hem daarom een auto met weinig brandstof en bewaarde ik zijn rijbewijs in mijn binnenzak.

'De klant was binnen 10 minuten terug. Gek genoeg wilde hij de Volvo kopen, zónder te onderhandelen over de prijs. Er was iets mis met de bank, dus hij zou later betalen. De auto wilde hij gelijk meenemen. Dat ging natuurlijk niet door.'

Later op de dag hoort Van Lohuizen dat diezelfde man een auto heeft verduisterd bij de naastgelegen autodealer. 'Ik was gepikeerd', zegt Van Lohuizen, die in een opwelling de naam van de dief twittert met een waarschuwing voor andere autodealers. 'Binnen de branche deelt men wel vaker gegevens van onbetrouwbare mensen. We verspreiden ook wel eens memo's, maar Twitter is publiek terrein daarom verwijderde ik de tweet later op advies van mijn vrouw.'

Van Lohuizen is het incident alweer vergeten als hij wordt gebeld door de politie. De autodief heeft aangifte gedaan wegens smaad en laster. Tot zijn grote verbazing moet Van Lohuizen op het politiebureau komen voor verhoor.

Was Van Lohuizen vijf jaar geleden verdacht van smaad, dan had hij na verhoor misschien wel maanden moeten wachten op een rechtszaak. Nu gaat dat veel sneller. Van Lohuizen kreeg te maken met de ZSM-werkwijze. Een afkorting die voor het Openbaar Ministerie (OM) veel betekent: Zo Samen, Snel, Slim, Selectief, Simpel en Samenlevingsgericht Mogelijk.

Strafbeschikking

In 2011 begon het OM met pilots waarbij de officier van justitie vaak binnen zes uur beslist hoe een zaak wordt afgedaan: niet vervolgen, gelijk een datum prikken voor een rechtszaak of via een strafbeschikking direct een geldsom of een taakstraf opleggen. Het gaat hierbij om veelvoorkomende criminaliteit als diefstal, lichte geweldpleging, bedreiging, vandalisme en drugsbezit.

In maart 2013 werd ZSM landelijk ingevoerd. Niet zonder succes. In dat jaar werd in vier van de vijf ZSM-zaken binnen een week een beslissing genomen.

'Simpele zaken duurden vóór ZSM soms wel anderhalf jaar', zegt de Utrechtse hoofdofficier van justitie Johan Bac, die sinds 2011 betrokken is bij ZSM. 'Dan behandelde de rechter een burenruzie die al was bijgelegd of juist was verergerd.' Vervelend voor de verdachte die lang in onzekerheid was; vervelend voor de slachtoffers die veel daders hun straf zagen ontlopen; vervelend voor de maatschappij, die de rekening betaalde van een duur en ondoeltreffend rechtssysteem, vond ook de Algemene Rekenkamer, die in 2012 met een kritisch rapport kwam.

Als oplossing werd ZSM bedacht. Voortaan zou de officier niet meer hoeven wachten op een strafdossier, maar direct overleggen met politie, reclassering, slachtofferhulp en eventueel de kinderbescherming op een ZSM-kantoor: zenuwcentra op verschillende plekken in het land, waar alle zaken van verschillende politiebureaus in die regio op afstand worden beoordeeld.

Wel pinautomaat geen advocaat op Lowlands

Eind augustus kregen 119 bezoekers van muziekfestival Lowlands een strafbeschikking voor drugsbezit. In een speciaal ingerichte ZSM-straat - een rij tenten op het Lowlands-terrein - werden alle verdachten verzameld, verhoord en gestraft door respectievelijk de beveiliging, de politie en het OM. Er was zelfs een pinautomaat om de boetes te betalen. Maar geen advocaat. Het leidde tot veel beroering binnen de advocatuur. Strafrechtadvocaat Christian Flokstra schreef een opiniestuk in Het Parool. Hij vindt het onaanvaardbaar dat er geen advocaat aanwezig was om de verdachten te vertellen dat het vonnis na betaling onherroepelijk is en gevolgen kan hebben voor hun VOG.

Eind oktober reageerde minister Opstelten van Justitie op de kwestie na Kamervragen van D66.

Opstelten erkent in de brief dat het OM verdachten niet informeert over de gevolgen die de strafbeschikking kan hebben voor de VOG. Officieel hoeft het OM dit pas te doen bij een vergrijp met een straf van 2.000 euro. 'Wel wordt door het OM altijd nadrukkelijk gevraagd of een verdachte nog vragen heeft en de vraag of men een strafblad krijgt, wordt dan geregeld gesteld. In dat geval wordt uitgelegd dat een aantekening in het Justitieel Documentatie Systeem wordt opgenomen, maar dat dat niet altijd gevolgen hoeft te hebben voor het wel of niet verkrijgen van een Verklaring Omtrent Gedrag', schrijft de minister.

Formaliteit

Autodealer Van Lohuizen wordt verhoord op het centrale politiebureau van Assen, onderdeel van ZSM-district Noord-Nederland. Het verhoor lijkt hem niet meer dan een formaliteit. 'Het kwam op mij over als een gewoon gesprek, dat even moest worden afgehandeld. Ik maakte me geen zorgen. De politieagent zou overleggen met de officier van justitie, maar ik was in de veronderstelling dat het met een sisser af zou lopen.'

Hoewel iedere verdachte recht heeft op een advocaat, werd Van Lohuizen hier niet op gewezen tijdens het verhoor. Al vanaf de start van ZSM klagen advocaten over het ontbreken van rechtsbijstand. Die kritiek wordt beaamd door de Werkgroep ZSM & Rechtsbijstand, opgericht door het OM en de advocatuur. Die adviseerde in juli 2013, ruim een half jaar na de landelijke invoer, de advocatuur formeel te betrekken bij ZSM. Speerpunt is het informeren van de verdachte, die voortaan alleen in het bijzijn van een advocaat afstand mag doen van verdere rechtsbijstand.

In de huidige situatie moet de politie een verdachte voorlichten over zijn rechtspositie. Dat gebeurt, maar uit een rondgang langs advocaten blijkt dat de manier waarop vaak te wensen overlaat. 'De politie raadt mensen vaak bijna af een advocaat te nemen', zegt strafrechtadvocaat Patrick van der Meij van Cleerdin en Hamer Advocaten, het grootste strafrechtadvocatenkantoor van Nederland. 'Ze moeten niet zeggen: de advocaat is er pas over vier uur, als wij nu met elkaar in gesprek gaan, dan ben je zo weer buiten.'

Ook het OM erkent inmiddels het belang van de advocaat. In november wordt op drie locaties in Nederland gestart met de pilot 'ZSM en rechtsbijstand'. Voortaan moet een verdachte ten overstaan van een advocaat aangeven geen rechtsbijstand te willen. 'Het is een manier om te kijken of rechtsbijstand werkt binnen ZSM. Het is belangrijk dat een verdachte goed geïnformeerd is', zegt hoofdofficier van justitie en voorzitter van de ZSM-werkgroep John Lucas.

Schuldig

Eenmaal thuis gekomen, wordt Van Lohuizen verrast door een telefoontje van de politie. Ondanks het luchtige verhoor heeft de officier van justitie hem toch schuldig bevonden aan smaad. De straf: een geldsom van 280 euro in de vorm van een strafbeschikking.

Van Lohuizen is geen uitzondering. In 2013 kregen meer dan 15 duizend verdachten een strafbeschikking, blijkt uit cijfers van het OM. Dat is bijna 40 procent van de zaken die het OM binnen ZSM beklonk. Het werkelijke getal ligt mogelijk nog hoger. 'Ongeveer 90 procent van de OM-hoorzittingen wordt een strafbeschikking', zegt Toon van der Heijden, senior adviseur bij het OM. Als zijn schatting klopt, werden in 2013 meer dan 20 duizend strafbeschikkingen opgelegd. Dat is bijna 60 procent van de zaken waarin het OM zelf een besluit nam.

Hoewel de strafbeschikking niet speciaal is ingevoerd voor ZSM, is het olie in de motor van de versnelde berechting. Bij onvrede over de strafbeschikking, ligt het initiatief voor een rechtszaak bij de verdachten. Daarvoor hebben zij twee weken de tijd. Als verdachten meteen betalen of niet in verzet gaan, is de strafbeschikking onherroepelijk en de verdachte schuldig.

De strafbeschikking heeft mogelijk gevolgen voor de Verklaring Omtrent Gedrag (VOG). De VOG is een 'verklaring waaruit blijkt dat gedrag in het verleden geen bezwaar vorm voor het vervullen van een specifieke taak of functie binnen de samenleving'. De VOG wordt steeds belangrijker. Niet alleen voor functies in het bedrijfsleven, ook zorginstellingen en sportverenigingen eisen steeds vaker een VOG. Eind oktober maakte minister Edith Schippers van Volksgezondheid (VVD) bekend dat het aantal VOG-aanvragen in 2014 is verdubbeld ten opzichte van 2013.

In verzet

Toen Van Lohuizen zijn strafbeschikking kreeg, wist hij niets over de mogelijke consequenties voor zijn VOG. 'Omdat ik informatie verschaf over leningen aan mensen die een auto willen kopen, moet ik elk jaar examen doen bij de Autoriteit Financiële Markten. Als ik daar geen VOG kan inleveren, word ik geroyeerd en dan kan ik mijn werk niet meer doen.'

'Ik wilde gelijk betalen, om snel van de zaak af te zijn.' Voor de zekerheid belt hij toch nog even met een bevriende advocaat. Die zegt dat hij zich niet bij de beslissing van de officier neer hoeft te leggen. Iets dat de politie hem naar eigen zeggen niet had verteld. Van Lohuizen gaat in verzet.

Gebrekkige voorlichting zoals in het geval van Van Lohuizen is volgens hoofdofficier Lucas een valkuil binnen ZSM. 'Juist daar zit de spanning. Bij de brave burger die denkt: ik betaal meteen de boete maar, dan ben ik ervan af. Ik vind het goed dat mensen meteen betalen, maar ze moeten wel de gevolgen kennen van een strafbeschikking.'

Sterker, burgers die een strafbeschikking krijgen, worden volgens de Haagse strafrechtadvocaat Ineke van den Brûle zwaarder gestraft dan de rechter zou doen. 'De strafbeschikking betekent een radicale breuk met de trias politica. Die houdt in dat straf en schuld bepaald moeten worden door een onafhankelijke rechter. Nu wordt dat gedaan door het OM. Dat hanteert richtlijnen met hogere straffen dan de oriëntatiepunten van de rechter.'

Het verschil in strafmaat wordt volgens strafrechtadvocaat Van den Brûle pijnlijk duidelijk wanneer verdachten in verzet gaan tegen hun strafbeschikking. 'Als verzet niet leidt tot intrekken van een aanklacht, dan worden verdachten bij de rechter wel vrijgesproken, schuldig bevonden zonder straf of krijgen zij een lagere straf opgelegd. Ik heb nog nooit meegemaakt dat de rechter de straf van het OM aanhield of verzwaarde.'

Ongeveer 14 procent van de verdachten vecht zijn strafbeschikking aan, zegt OM-adviseur Van der Heijden. 'Zo'n 10 procent van de verzetszaken resulteert in vrijspraak en in het algemeen vallen straffen bij de rechter vaak lager uit. Dat komt omdat de dossiers die de rechter krijgt vaak meer informatie bevatten dan de dossiers die de officier gebruikt bij zijn beslissing. Door de tijd die eroverheen gaat voordat een zaak voor de rechter komt, worden soms nieuwe feiten bekend die invloed hebben op de beslissing van de rechter.'

De uitspraak

Bij autodealer Van Lohuizen zorgden dergelijke nieuwe feiten voor een aanzienlijke afzwakking van zijn straf. De autodief kreeg onlangs vier maanden gevangenisstraf voor oplichting en verduistering. Ook Van Lohuizen moest voorkomen. Op maandag 3 november deed de rechter uitspraak: artikel 9a, schuldig zonder straf. Schuldig vanwege het negatieve twitterbericht, geen straf omdat het onderbuikgevoel waarop Van Lohuizen zijn tweet baseerde, bleek te kloppen. De veroordeling staat nu wel in zijn justitiële documentatie, maar heeft geen gevolgen voor zijn VOG.

'Gezien de vrijheid van meningsuiting en de waarschuwing voor zijn collega's, vraag ik mij af of vervolging de juiste keuze was', zegt Van Lohuizens advocaat Maartje Schaap. 'Bovendien is Van Lohuizen ontzettend slecht voorgelicht door de politie. Uit het vonnis blijkt dat de zaak te gecompliceerd was voor ZSM'. Maar ook minder complexe zaken kunnen volgens Schaap rekenen op een lichtere straf bij verzet.

Dit bevestigt Geert Lycklama à Nijeholt, strafrechter en voorzitter van de strafsectie van de rechtbank Noord-Holland. Hij volgt in veel verzetszaken niet de lijn van het OM: 'Ik stel straffen in verzetszaken vaak naar beneden bij. Met name bij kleinere zaken heb ik het niet over een boeteverschil van 50 euro, maar over hoge boetes die flink omlaag gaan of resulteren in een voorwaardelijke straf. Ook vallen er meer vrijspraken bij verzetszaken tegen een strafbeschikking. In ZSM-zaken die door het OM rechtstreeks aan de rechter worden voorgelegd, verschilt de eis van het OM stukken minder met de uiteindelijke straf van de rechter. Ik ben niet tegen ZSM, maar de snelheid moet niet ten koste gaan van de zorgvuldigheid.'

Kwetsbare burger

ZSM-officieren van de parketten Utrecht, Den Haag, Rotterdam en hoofdofficieren van Utrecht en Oost Nederland erkennen dat zij een zwaardere strafmaat hanteren dan de rechter. 'We hebben nu eenmaal andere richtlijnen. In individuele gevallen kan daar van afgeweken worden', aldus hoofdofficier Lucas van de werkgroep ZSM.

Het OM reageert niet op individuele gevallen zoals de zaak van Van Lohuizen. Maar hoofdofficier Lucas benadrukt dat de officier van justitie onderdeel is van de rechterlijke macht en daarom wordt geacht persoonlijke omstandigheden van de verdachte mee te wegen. Hij ziet daarin een belangrijke rol voor de advocaat weggelegd. 'De advocaat kan interveniëren in het ZSM-proces. Als een officier een hoge boete oplegt, kan de advocaat zeggen: mijn cliënt heeft geen rode cent. De officier kan dit meenemen in zijn uiteindelijke besluit. Ik weet niet of hij een andere beslissing neemt, maar de advocaat krijgt dan een vergelijkbare rol als in de rechtszaal.'

Zijn Utrechtse collega Johan Bac is ook groot voorstander van een rol voor de advocatuur binnen ZSM. Al herkent hij zich minder in het beeld van de kwetsbare burger: 'Het gaat hier ook om mondige burgers, die auto's kopen en een hypotheek afsluiten. Er zijn verdachten die alle belang hebben om ergens vandaag nog van af te zijn. Als zij meteen willen betalen, is dat hun beslissing. Als iemand dat met zijn volle verstand doet en hij is goed voorgelicht door een advocaat, dan is dat geen enkel probleem.'

Het buitensluiten van de rechter en de gevolgen voor de VOG liggen volgens Bac genuanceerder: 'De rechter legt ook niet altijd uit wat de consequenties zijn van een straf. Wij geven alleen een strafbeschikking voor zaken die we bewijsbaar vinden. Dus of je nu via een strafbeschikking wordt veroordeeld of door de rechter: de gevolgen voor je VOG zijn in principe hetzelfde. De discussie die daaronder zit, vind ik wel interessant. Willen wij dat alle strafbeschikkingen en veroordelingen leiden tot een strafblad? Wat moeten de consequenties zijn van het bezit van twee xtc-pillen? Dat zijn vragen voor de politiek.'