3 miljoen ’trollentweets’ onderzocht: hoe Rusland via sociale media ook in België verdeeldheid zaait

© James Albon

Meteen na de terroristische aanslagen in Brussel op 22 maart 2016 verspreidden Russische trollen massaal haatberichten over de islam op Twitter. Dat blijkt uit een analyse door Knack van drie miljoen ’trollentweets’ die nu op straat liggen.

Het is iets over acht uur ’s morgens wanneer Chris Vosters in het Limburgse plaatsje Kinrooi ademloos naar zijn computer en televisie staart. Hij ziet de kapotte vertrekhal van Zaventem, hij hoort over de eerste doden. Niet veel later ontploft in de metro onder de Wetstraat nog een bom. Het is 22 maart 2016. Vosters is illustrator en tekenleraar, dus pakt hij potloden en papier en begint te schetsen. ‘Dit was een hele snelle prent. Een halfuurtje misschien, ik denk zelfs korter’, herinnert hij zich. Iets na tienen stuurt hij zijn tekening van een manneken pis, staand in een plasje bloed en zijn ogen bedekkend, via Twitter de wereld in. ‘Een spontane actie, ik wilde zien wat het zou geven.’

Sommige trollen gedragen zich als angstige Belgen en schrijven: ‘#IslamIsTheProblem Ik werk op het vliegveld en ik word zo ongelooflijk bang #PrayForBrussels’.

Die middag trilt zijn telefoon, zijn tweet is om tien voor drie opgepikt door een wulpse blondine uit de Verenigde Staten. Ze deelt zijn tekening met haar meer dan dertienhonderd volgers, maar voegt daar zelf wel de hashtag ‘IslamIsTheProblem’ aan toe. Amelie Baldwin is haar naam en ze omschrijft zichzelf als ‘ Wife, Mother, Patriot, Friend‘. Niets van dat is waar, in ieder geval de naam en de foto niet. De account @AmelieBaldwin is een zogenaamde ‘Russische twittertrol’, die vanachter een bureau in Sint-Petersburg westerse debatten moet opstoken.

Het is exemplarisch voor de manier waarop Russische trollen zich begeven in het Belgische twitterdebat. Verscholen achter voornamelijk patriottische accounts blazen ze emotionele gebeurtenissen én de maatschappelijke onvrede op. Bijna altijd gebeurt dat in het Engels. Het past in een bredere strategie om het westerse publieke debat te ondermijnen en te verdelen.

Internet Research Agency

Dat blijkt uit een analyse door Knack van 2.973.331 tweets afkomstig van 2808 Twittertrollen. Niet eerder lagen zo veel tweets van het Russische Internet Resaerch Agency, beter bekend als de trollenfabriek in Sint-Petersburg, op straat. Al is ook dat vermoedelijk slechts het topje van de ijsberg. Twee professoren van Clemson University in South Carolina deelden in augustus die data via de Amerikaanse nieuwswebsite FiveThirtyEight, vergezeld van een simpele boodschap: ‘Vele ogen zien meer dan vier.’ Wat blijkt? De trollen sprongen bovenop de terroristische aanslagen op de luchthaven van Zaventem en in de Brusselse metro. Tenminste 5086 tweets werden over het onderwerp verspreid, veel meer dan eerder gedacht.

Daarnaast twitterden de trollen honderden keren over de klopjacht op de terrorist Salah Abdeslam, die zich na de aanslagen van 13 november 2015 in Parijs maandenlang verscholen hield in Molenbeek.

België is daarmee een radertje in een mondiale Russische beïnvloedingsoperatie. In de Verenigde Staten voeren Robert Mueller en zijn team nog steeds onderzoek naar de invloed van Russische inmenging op de verkiezingen. In Duitsland en Frankrijk hebben bondskanselier Angela Merkel en president Emmanuel Macron inmiddels wetgeving voorgesteld of doorgevoerd om desinformatie in hun landen aan banden te leggen.

‘Het is niet ondenkbaar dat de Russen pogingen zullen ondernemen om onze verkiezingen te beïnvloeden’, zei minister van Defensie Steven Vandeput deze zomer nog. Hij verwees daarbij specifiek naar het gevaar van desinformatie, het soort nepnieuws dat erop is gericht om samenlevingen te ontwrichten. De bewijzen daarvoor ontbreken (nog), maar de dataset van bijna drie miljoen tweets biedt wel inzicht in tweets die zijn verstuurd van begin 2012 tot mei van dit jaar.

Het Westen krijgt het verwijt dat het zelf de vrijheid van meningsuiting aantast. Voor Rusland is dat alleen al een beloning van de strategie.

Anton Shekhovtsov, auteur van Russia and the Western Far Right

Het gezicht van Merkel

‘Als je wilt schrijven dat Angela Merkel lelijk is, kun je dat in een tweet zetten. Maar het is veel slimmer om een account te maken met een eigen karakter, met authenticiteit’, vertelde de Russische journaliste Ljoedmila Savtsjoek eerder dit jaar op een nepnieuwsconferentie in Den Haag. Zij werkte in 2014 twee maanden undercover in het Internet Research Agency. ‘Wij leerden daar dat als je Angela Merkel wilde beledigen, je dat slim moest doen. Je kunt je beter voordoen als een vrouw die van koken houdt en dan op Twitter iets schrijven als: “Vanochtend heb ik een taart gebakken maar die is zo mislukt, het is net het gezicht van Angela Merkel!”‘ In het Haagse zaaltje wordt hard gelachen.

Voor de uit Kinrooi afkomstige tekenaar Vosters is dat inmiddels bekend. Hij vermoedde geen seconde dat de ‘Amerikaanse vrouw’ die op 22 maart met zijn tweet aan de haal ging een Russische was. ‘Het leek me een domme Amerikaanse koe’, zegt hij. ‘Het zag er allemaal nogal plausibel uit, op haar accounts vond ik afbeeldingen van stars, stripes en eagles.’

‘Je moet je boodschap altijd verpakken in menselijkheid. Het politieke vermengen met het persoonlijke’, vertelt Savtsjoek in een interview na afloop van haar toespraak. ‘Al mijn collega’s maten zichzelf een karakter aan: een leuke fitgirl of een filmliefhebber bijvoorbeeld.’ Werknemers krijgen volgens haar eigen accounts die ze bij binnenkomst op kantoor in gebruik nemen en na een twaalf uur lange shift weer verlaten.

Ritme en regelmaat is ook terug te zien als we de 5086 tweets die werden verstuurd rondom de aanslagen nader bestuderen. 38 minuten na de aanslag op Zaventem verschijnen de eerste Russische tweets. Die berichten zijn zeer neutraal en hoogstwaarschijnlijk geautomatiseerd verstuurd; afkomstig van accounts die zich voordoen als nieuwswebsites. Pas twee uur na de eerste aanslag verschijnen de eerste tweets die hinten op het antivluchtelingen- en anti-islamnarratief dat de rest van de dag gepusht zal blijven worden: ‘ It was a suicide bombing in #Brussels Refugees still welcome, huh? #PrayForBrussels’.

Ook de account @AmelieBaldwin en andere belangrijke trollen met veel volgers zoals @Ten-gop mengen zich op dat moment met zeer agressieve tweets: ‘Elke drie dagen wordt er een Duitse vrouw verkracht door een Afrikaanse/Arabische indringer… #IslamKills #Brussels’. Andere trollen gedragen zich als angstige Belgen en schrijven: ‘#IslamIsTheProblem Ik werk op het vliegveld en ik word zo ongelooflijk bang #PrayForBrussels’ (tweet volledig in het Engels). Hier en daar wordt een sneer uitgedeeld aan de politie: ‘ Na de #Brussel-aanslagen zouden autoriteiten meer moeten doen op luchthavens, in plaats van dit veiligheidstheater op te voeren.’

3 miljoen 'trollentweets' onderzocht: hoe Rusland via sociale media ook in België verdeeldheid zaait
© JAMES ALBON

De Russische twitterstorm gaat even liggen wanneer het tussen vijf uur ’s middags en zeven uur ’s avonds is in Sint-Petersburg. Om vervolgens nog agressiever terug te komen. ‘#Brussels Als 1/8e van de vluchtelingen ISIS zijn zouden we ze alle 8 moeten uitroeien #IslamKills’, schrijft een van de trollen. Opvallend is dat in de avond de link tussen terrorisme, islam en migratie nog nadrukkelijker wordt gemaakt dan in de middag. ‘Moslims verrijken het Westen niet! Ze vernietigen het! #Brussels#PrayForTheWorld #JeSuisBrussels’.

Massaal gebruiken de trollen de hashtag #IslamKills, alleen al tussen zes en acht uur ’s avonds wordt die meer dan vierduizend keer gebruikt, hét recept om een onderwerp trending te krijgen en dat gebeurt ook. Rond acht uur is IslamKills een trending topic in de Verenigde Staten.

131 trollen voor Brussel

Het kiezen van hashtags en tijdstippen is niet het enige wat wijst op centrale coördinatie die dag. Van de 6861 tweets die de trollen op 22 maart in totaal verstuurden, ging tenminste 74 procent over de aanslagen in Brussel. Wat betekent dat het Internet Research Agency een groot deel van zijn mankracht besteedde aan de ramp in Brussel. Minstens 131 trollen hielden zich bezig met de hashtag.

‘Het doet me op veel manieren denken aan wat ik zag in de Sovjet-Unie, waar een aantal teams zeer toegewijd waren aan het verspreiden van propaganda’, zegt historica en journaliste Anne Applebaum in een telefonisch interview. ‘Hun blik op de wereld is ten diepste cynisch en vertrekt vanuit het geloof dat alles en iedereen beïnvloedbaar is. Dat was een typische Sovjetgedachte die je terugziet in het moderne Rusland van vandaag.’ Al zijn er fundamentele verschillen volgens Applebaum. ‘Waar in de Sovjet-Unie een ideaal werd geëtaleerd dat het buitenland moest verleiden om ook die ideologie aan te hangen, zijn de informatiestrategieën vandaag vooral gericht op het ondermijnen van de democratie en haar instituties.’

Trollen tappen vooral uit onvrede die reeds aanwezig is. In de meest letterlijke zin: ze tikken zelf nauwelijks berichten. Van de bijna drie miljoen trollentweets die Knack onderzocht, is 42 procent een ‘retweet’, en een groot deel van de eigen tweets blijkt te zijn gekopieerd van echte twitteraars. Dat geldt al helemaal voor de spaarzame hoeveelheid Nederlandstalige berichten. Ook kijken de trollen graag bij elkaar af. Zo is de tekening van Chris Vosters niet alleen door Amelie Baldwin maar ook door zes andere Russische trolaccounts op precies dezelfde manier gedeeld. De hashtag ‘IslamIsTheProblem’ werd bijna zeshonderd keer gebruikt door de trollen die dag.

Wij weten dat georganiseerde desinformatie plaatsvindt en daar spreken we platformen als Facebook ook op aan.

Alexander De Croo, minister van Digitale Agenda

‘Het Kremlin is verre van creatief’, zegt onderzoeker Anton Shekhovtsov, schrijver van het boek Russia and the Western Far Right in een telefoongesprek. ‘Het exploiteert simpelweg de verdeeldheid die al in de samenleving leeft.’ Dat geldt voor de inmenging rondom de Zaventem-ramp maar ook voor inmenging in het algemeen. Dat is terug te zien aan het gedrag van individuele trollen. Want hoewel Amelie Baldwin zich met verve stort op de aanslagen in Brussel, retweet ze zo nu en dan ook Filipijnse, Chinese en Griekse tweets. In haar zogenaamde thuisland Amerika mengt ze zich vooral in het verhitte wapen- en vaccinatiedebat. ‘Je krijgt als medewerker hoofdthema’s, maar die kunnen plots veranderen als de actualiteit verandert’, verklaart Savtsjoek de snelheid waarmee accounts als @AmelieBaldwin wisselen tussen onderwerpen, landen en talen.

Populistische flanken

De trollen negeren het politieke midden volledig, of ze vallen het aan. Dat is terug te zien in de gehele dataset van drie miljoen tweets. De Amerikaanse onderzoeker Darren Linvill liep alle Engelstalige tweets na en categoriseerde er 719.087 als duidelijk rechts en 427.811 als links. ‘De rechtse trollen gedragen zich als door politiek geobsedeerde Make-America-Great-Again-Amerikanen, terwijl linkse trollen vaak de rol aannemen van Black Lives Matter-activisten. Ze steunen Bernie Sanders en bespotten Hillary Clinton.’

‘Het is een misverstand dat Rusland zijn partners in het Westen kiest om ideologische redenen’, zegt Shekhovtsov. Vroeger was dat misschien zo, maar inmiddels is het doel verschoven naar het ondermijnen van de consensus in het Westen, zowel binnen als tussen landen. ‘Ze versterken vooral de populistische flanken en onderwerpen die gevoelig liggen en mensen mobiliseren.’

Emotie heft rationaliteit snel op in discussies, vooral wanneer het angst betreft, zegt ook Applebaum. ‘Zodra mensen bang worden, verlangen ze naar autoritaire leiders, snelle en simpele oplossingen en willen ze vooral geen nuance horen.’ Terrorisme, maar ook culturele en ethisch-medische onderwerpen zijn uiterst geschikt voor inmenging: de emoties lopen steevast hoog op bij dat soort discussies en overrompelen niet zelden de feiten. Wetenschappers van George Washington University ontdekten in augustus van dit jaar per toeval hoe Russische trollen zich hadden gemengd in het vaccinatiedebat. Terwijl ze onderzochten hoe ziekenhuizen de communicatie konden verbeteren op sociale media, stuitten ze op radicale tweets zoals: ‘Laat ze maar doodgaan aan mazelen.’ Ook accounts die in België actief waren, duiken hier op. Zo retweet @AmelieBaldwin: ‘Autism rates in California Have Skyrocketed Following Mandatory Vaccination Bill.’ Wat nog een milde tweet is in vergelijking met de extreme complottheorieën die ook de ronde doen: ‘Nu komen ze met plannen om de mensheid te elimineren via vaccinaties.’

Zodra mensen bang worden, verlangen ze naar autoritaire leiders, snelle en simpele oplossingen en willen ze vooral geen nuance horen.

Journaliste Anne Applebaum

Vrijplaats voor euthanasie

België duikt in discussies ook een enkele keer op als vrijplaats voor euthanasie. ‘Belgium reports first case of euthanasia for a minor #health’, met een link naar het verhaal van de zeventienjarige Vlaming die twee jaar geleden euthanasie kreeg. Verder krijgt het incident waarbij moslimjongeren op nieuwsjaarnacht 2016 een kerstboom in de fik steken in Anderlecht aandacht middels een handjevol tweets: #WarOnChristmas is getting pretty serious in Brussels #ReligionOfPeace #RefugeesWelcome.

Belgische politici worden zelden vermeld. De enige Nederlandstalige politicus waar de Russen veel over schrijven is de Nederlandse nationalist Geert Wilders. Bijna vierhonderd keer berichten ze over hem of zijn partij. Gebeurtenissen in België dienen vooral als brandstof voor Engelstalige discussies die het einde van Europa of zelfs het Westen inluiden. Vanaf 22 maart 2016 krijgen ook kleinere incidenten in de hoofdstad aandacht van de trollen: ‘Het nieuwe normaal in Europa: zelfmoordterrorist neergeschoten op het centraal station in Brussel. Levert nauwelijks headlines op vandaag de dag’, schrijft een trol in het Engels. Een collega-trol schrijft: ‘Zijn de aanslagen in Brussel en Parijs niet het begin van het einde van het Westen? Wat denken jullie? #IslamKills’

Een discours dat volgens Shekhovtsov verklaart waarom vooral extreem en alternatief-rechts sympathie koesteren voor Rusland. ‘Het speelt in op een angst die wijdverspreid is onder deze groep twitteraars. Zij zien in Rusland de redder van de westerse christelijke beschaving en de traditionele waarden die daarbij horen.’

De Russische desinformatiestrategie die inspeelt op angst is ook uit angst geboren. Machthebbers in Moskou zien in de oprukkende democratische en liberale waarden in hun buurlanden een gevaar voor het model dat ze in hun eigen samenleving hebben gecreëerd. ‘Dat er in 2014 jongeren stonden te zwaaien met Europese vlaggen in Oekraïne heeft hen echt angst aangejaagd’, zegt Applebaum beslist. ‘Het bedreigt de autoritaire machtshebbers direct in hun positie.’ Het ondergraven van dat liberale Westen door het online en offline in diskrediet te brengen, kan vanuit die optiek als defensief worden gezien. ‘De informatiestrijd is als het ware een poging om een oorlog te winnen zonder een kogel te lossen.’

Ministerie van Waarheid

Shekhovtsov waarschuwt dat nepnieuwscampagnes er ook op gericht kunnen zijn om reacties uit te lokken. ‘Eigenlijk een oude Sovjet-techniek die we ‘ reflexive control’ noemen.’ In simpelere woorden: onze reactie op de desinformatiestrategie kan net zo goed het doel zijn. ‘Emmanuel Macron en Angela Merkel zijn bezig om onwelgevallige meningen uit te bannen, daarmee wordt het Westen gedwongen om na te denken over vrijheid van meningsuiting en krijgt het het verwijt dat het die zelf aantast. Voor Rusland is dat alleen al een beloning van de strategie.’

De informatiestrijd is als het ware een poging om een oorlog te winnen zonder een kogel te lossen.

Journaliste Anne Applebaum

Ook Applebaum ziet dat gevaar. ‘We moeten bij het bestrijden van desinformatie ons niet focussen op wat “goede” en “slechte” meningen zijn, maar veel fundamenteler nadenken over het probleem.’ Wat de historica betreft, ligt de sleutel bij het sterk verbouwen van de inmiddels te grote socialemediabedrijven die in toenemende mate het westerse debat zijn gaan bepalen. ‘Het reguleren van bots (geautomatiseerde accounts) is natuurlijk niet hetzelfde als het reguleren van vrije meningsuiting. Waarom zou een robot vrije meningsuiting hebben?’ Hetzelfde geldt volgens Applebaum voor nepaccounts en de intransparantie rondom politieke boodschappen: ook daar moeten regels voor komen.

‘Wij weten dat georganiseerde desinformatie plaatsvindt en daar spreken we platformen als Facebook met een bijna-monopoliepositie ook op aan. Zij moeten veel transparanter worden’, zegt minister van Digitale Agenda Alexander De Croo tegen Knack. ‘Maar ik wil niet zoals in Duitsland een privaatbedrijf een censuurbevoegdheid geven. Net als dat ik ook geen ministerie van Waarheid wil zijn.’ Wel heeft de minister inmiddels een fonds opgetuigd dat factcheckinitiatieven moet ondersteunen. ‘Ik hoop dat dat de burger genoeg wapens geeft om zich te weren in het onlinedebat.’

De discussie of en hoe staten kunnen ingrijpen in het publieke debat is actueel. Microsoft waarschuwde in augustus alvast voor Russische hackers: die zouden pogingen hebben ondernomen om conservatieve denktanks binnen te dringen. Facebook maakte bekend 652 accounts, groepen en pagina’s te verwijderen die betrokken zouden zijn bij het verspreiden van Russische en Iraanse desinformatie. De accounts en pagina’s vertoonden ‘gecoördineerd, niet authentiek gedrag’. Het populaire internetforum Reddit verbande begin dit jaar duizend trollen van wie ze hadden ontdekt dat die opereerden vanuit het Internet Research Agency. Techbedrijven hebben lange tijd hun rol ontkend maar gaan nu, onder druk van woedende politici, overstag.

De drie miljoen tweets en de 2808 Twitteraccounts die Knack bestudeerde hebben inmiddels ook het veld moeten ruimen. Zij sneuvelden in een van de zogenaamde purges die Twitter al een aantal keer heeft uitgevoerd. Of het helpt, valt te betwijfelen, zegt de Amerikaanse hoogleraar Patrick Warren: ‘We zien dat nieuwe trollen hun plaats al weer hebben ingenomen.’

Chris Vosters heeft nog wel een bescheiden poging ondernomen om zich te weren tegen de trollen. ‘Wil je alsjeblieft je haatvolle bericht verwijderen van mijn tekening?’, twitterde hij als reactie naar elk van de zeven Russen die aan de haal waren gegaan met zijn bericht: ‘Deze situatie vraagt om meer liefde, niet om haat.’ Een antwoord bleef uit.

Dit artikel is tot stand gekomen met steun van Fonds 1877. Een verantwoording van dit onderzoek is te vinden op www.knack.be.

VERANTWOORDING ONDERZOEK

In Sint-Petersburg is het Internet Research Agency (IRA) gevestigd, inmiddels beter bekend als de Russische trollenfabriek. Hoewel Rusland meer van dit soort bedrijven kent, is het IRA berucht omdat het ook de Amerikaanse verkiezingen heeft beïnvloed.


De Amerikaanse Clemson University gebruikte een speciaal computerprogramma om de tweets van de trollen te verzamelen die door Twitter zelf zijn aangemerkt als Russische trollen. Dat levert een dataset op van 2.973.371 tweets. Volgens de onderzoekers zijn die verstuurd door 2.848 accounts, al bevat de dataset er uiteindelijk maar 2808. De eerste tweet werd verstuurd in 2012 en de laatste tweet is van mei dit jaar. De overgrote meerderheid werd verstuurd tussen 2015 en 2017.


Wij bouwden een database om de grote hoeveelheid informatie behapbaar te maken. Met omvangrijke zoekopdrachten, geprogrammeerd in Python, hebben we tweets in specifieke talen of over bepaalde onderwerpen (namen van politici, steden en gebeurtenissen zoals de aanslagen in Brussel) uit het systeem gehaald. De gekozen programmeermethode is geschikt om een groot deel van de relevante tweets op te zoeken, maar de kans is aanzienlijk dat er een deel niet gevonden wordt. Vooral bij tweets waar nauwelijks tekst of juist alleen een plaatje gebruikt wordt, kan het zijn dat deze niet gevonden worden.


Veruit het belangrijkste Belgische onderwerp dat op basis van deze dataset kon worden gevonden, is de inmenging rondom de aanslagen in Brussel van 22 maart 2016. Maar liefst 5086 tweets komen voor over dit onderwerp. Zeer opvallend is dat de trollen middels centrale coördinatie erin lijken te zijn geslaagd om een hashtag – IslamKills – ’trending’ te maken in de Verenigde Staten. Opvallend is dat ze op de dag van de aanslagen die hashtag 4083 keer gebruiken, terwijl de hashtag op andere dagen slechts vier keer is gebruikt.


Het vaststellen van het bereik van trollentweets is ingewikkeld, al mag verwacht worden dat het al gauw in de miljoenen loopt. Op 22 maart 2016 vinden we 304 actieve trollen en 5086 tweets die direct gaan over de aanslagen. 131 trollen gebruikten de hashtag #IslamKills, goed voor 4077 tweets. Het totaalaantal volgers van deze accounts was die dag 72.210. Als we van elke trol het aantal tweets op die dag vermenigvuldigen met het aantal volgers, komen we op een maximaal bereik van 2.599.381.


Inmiddels heeft Twitter een nieuwe dataset vrijgegeven. De data die zijn gebruikt voor dit artikel zijn hier te vinden. De bewuste tweets gebruikt in dit onderzoek, vindt u hier.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content