∆ΗΜΟΤΙΚΗ ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ
HERAKLION MUNICIPAL ART GALLERY
Τα εν οίκω… εν δήµω Ιστορίες χαρακτικής
From private... to public Stories on engraving
∆ΗΜΟΤΙΚΗ ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ
HERAKLION MUNICIPAL ART GALLERY
Τα εν οίκω… εν δήμω Ιστορίες χαρακτικής
From private... to public Stories on engraving Επιμέλεια | Editor Λουίζα Καραπιδάκη | Louisa Karapidaki
GREETINGS BY THE MAYOR OF HERAKLION
Undeniably, one of the treasures of the Municipality of Heraklion is its artwork collection. Works by important artists, mostly of the 19th and 20th centuries, shed light on the evolution of artistic creation in our country. A special mention must be reserved for our fellow Cretan artists, whose works deserve to be seen next to those by Fassianos, Tsarouchis, Moralis and others. From the very beginning of our term, we said that our land’s millennia-old tradition and history compel us to place special emphasis on cultural actions. The creation of the Municipal Art Gallery is one of those actions and to this end we have taken all necessary steps without hesitation. We managed to reach an agreement with the Ministry of Culture regarding the concession of the Kothris - Liopyrakis Mansion and we have already signed an agreement, with the support of the Region of Crete, for the commission of a study for its renovation. In addition, we managed to bring together all the artworks owned by the Municipality and to document and digitise them in collaboration with the Foundation for Research & Technology – Hellas (FORTH). At present, they are ready to enter the conservation stage, which, hopefully, will begin shortly. Thus, we will soon deliver to the citizens of Heraklion, as well as to everybody else, an art gallery worthy of its past. As Mayor of Heraklion, I owe a special thanks to the tireless staff of the Municipality, who spares no effort to achieve the best possible outcome. Vassilis Lambrinos Mayor of Heraklion Heraklion, November 2021
ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΔΗΜΑΡΧΟΥ
Ένας από τους θησαυρούς που διαθέτει ο Δήμος Ηρακλείου είναι αναμφισβήτητα η συλλογή έργων τέχνης. Έργα σημαντικών δημιουργών, κυρίως του 19ου και του 20ού αιώνα, διαγράφουν ως σύνολο και με συνέπεια την πορεία της καλλιτεχνικής δημιουργίας της χώρας μας. Ιδιαίτερη μνεία οφείλουμε να κάνουμε στους συντοπίτες μας καλλιτέχνες, τα έργα των οποίων επάξια στέκονται δίπλα σε έργα του Φασιανού, του Τσαρούχη, του Μόραλη και άλλων. Από την πρώτη στιγμή που αναλάβαμε τον Δήμο δηλώσαμε πως η μακρά παράδοση και η ιστορία του τόπου μάς επιβάλλει να δώσουμε ιδιαίτερη έμφαση στις δράσεις πολιτισμού. Μέσα στα πλαίσια αυτού του οραματισμού εντάσσεται και η δημιουργία Δημοτικής Πινακοθήκης. Βήμα-βήμα προχωρούμε σταθερά και χωρίς ολιγωρίες. Καταφέραμε να εξασφαλίσουμε την παραχώρηση του Μεγάρου Κοθρή-Λιοπυράκη από το Υπουργείο Πολιτισμού και ήδη, σε συνεργασία με την Περιφέρεια Κρήτης, υπογράψαμε τη σύμβαση για την ανάθεση μελέτης της συντήρησής του. Παράλληλα, όλα αυτά τα χρόνια συγκεντρώσαμε τα έργα τέχνης του Δήμου, τα τεκμηριώσαμε και σε συνεργασία με το Ι.Τ.Ε. τα ψηφιοποιήσαμε. Σήμερα είναι έτοιμα να ενταχθούν σε διαδικασία συντήρησης, πράγμα που ελπίζουμε ότι δεν θα καθυστερήσει. Έτσι, θα είμαστε σε θέση να παραδώσουμε στο κοινό της πόλης μας και όχι μόνον μια πινακοθήκη αντάξια του παρελθόντος της. Ως Δήμαρχος Ηρακλείου, οφείλω να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τους άοκνους εργάτες του Δήμου, οι οποίοι δεν φείδονται κόπων για την επίτευξη του καλύτερου δυνατού αποτελέσματος. Βασίλης Λαμπρινός Δήμαρχος Ηρακλείου Ηράκλειο, Νοέμβριος 2021
FOREWORD BY THE HERAKLION MUNICIPALITY DEPUTY MAYORESS FOR CULTURE In search of lost time or a story with a happy ending.
… It’s as though returning home from some foreign country you happen to open an old trunk that’s been locked up a long time… George Seferis, Sensual Elpenor The verses of the great poet accurately describe the emotions of all of us in the department of Culture of Heraklion Municipality when we started working on the artworks of the collection of the Heraklion Municipality Art Gallery. Whether without identity and consigned to oblivion in storage areas or full of strange ornaments [stickers, pinned notes, photos etc.] in the workplaces of various municipal services, they were urgently searching of lost time. A time lost for decades. Today, after having been digitised in collaboration with the Foundation for Research & Technology – Hellas (FORTH) as well as included in an inventory and documented by art historian Mrs. Denise - Chloe Alevizou, all works have been uploaded to our YouTube account heraklionartgallery. Clearly this is not enough. The city of Heraklion, as well as everybody else, is entitled to know more about the extraordinary wealth of the collection. Heraklion was the birthplace of Doménikos Theotokόpoulos (El Greco) and the hub of the Cretan school of iconography. It is also a city of many significant contemporary visual artists and thus, it has the moral duty to respect its long tradition in letters and arts. At the end of our journey, the renovated Kothris - Liopyrakis Mansion will be there, ready to house the Heraklion Municipal Art Gallery. With this in mind, we decided to publish a series of albums under the general title From private… to public which would present all the artworks of the collection to the general public. With the collaboration of art historian Mrs. Louisa Karapidaki, all works have been divided into thematic sections (one per volume) and each one of them is presented with its documentation. In this way, the artworks of the collection will break their silence and engage in a dialogue with the public. This first volume, entitled Stories on engraving, includes all the engravings of the Heraklion Municipality art collection. The evolution of the art of engraving in Greece throughout the 20th century is hereby presented through the artworks of important engravers, such as Katraki, Tassos, Kefalinos, Daglis and many others. We owe thanks to all those whose work was vital to the success of this endeavour. Especially to the Mayor of Heraklion Mr. Vassilis Lambrinos for his support, to the tireless Mrs. Marianna Gialiti, to the entire team of Heraklion Municipality Directorate of Culture and to the editor of this volume Mrs. Louisa Karapidaki. Aristea T. Plevri Heraklion Municipality Deputy Mayoress for Culture
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΑΝΤΙΔΗΜΑΡΧΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο, ή μια ιστορία με καλό τέλος.
«…Όπως όταν γυρίζεις απ’ τα ξένα και τύχει ν΄ανοίξεις παλιά κασέλα κλειδωμένη από καιρό…» Γιώργος Σεφέρης, Ο Ηδονικός Ελπήνωρ Ετούτοι οι στίχοι του μεγάλου ποιητή με ακρίβεια περιγράφουν τη συγκίνηση που νοιώσαμε στην αντιδημαρχία Πολιτισμού, όταν ξεκινήσαμε να ασχολούμαστε με τα έργα τέχνης της συλλογής του Δήμου Ηρακλείου. Ορφανά, χωρίς ταυτότητα, φιμωμένα στις αποθήκες ή, φλύαρα, στα γραφεία των υπηρεσιών, από τα ξόμπλια που είχαν πάνω τους [αυτοκόλλητα, καρφίτσες με σημειώσεις και φωτογραφίες κ.ά.] αναζητούσαν επιτακτικά τον χαμένο χρόνο. Έναν χρόνο χαμένο για δεκαετίες. Σήμερα, μετά την ψηφιοποίησή τους σε συνεργασία με το Ι.Τ.Ε, την τεκμηρίωση και την καταγραφή τους από την ιστορικό τέχνης κυρία Ντενίζ - Χλόη Αλεβίζου, το σύνολο των έργων έχει αναρτηθεί στη σελίδα heraklionartgallery στο YouTube. Προφανώς αυτό δεν αρκεί. Το Ηράκλειο, και όχι μόνον, δικαιούται να γνωρίσει τον αξιόλογο πλούτο που διαθέτει η συλλογή του Δήμου. Η πόλη που γέννησε τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο, την περίφημη Κρητική σχολή αγιογραφίας, η πόλη με τους τόσους αξιόλογους σύγχρονους εικαστικούς καλλιτέχνες, οφείλει να σεβαστεί τη μακρά παράδοση που έχει στα γράμματα και τις τέχνες. Στο τέλος της διαδρομής θα μας περιμένει αναπαλαιωμένο το Μέγαρο Κοθρή-Λιοπυράκη, που θα φιλοξενήσει τη Δημοτική Πινακοθήκη. Με αυτήν τη συλλογιστική, αποφασίσαμε την έκδοση μιας σειράς λευκωμάτων υπό τον τίτλο «Τα εν οίκω... εν δήμω», η οποία θα παρουσιάσει το σύνολο των έργων στο ευρύ κοινό. Με τη συνεργασία της ιστορικού τέχνης κυρίας Λουίζας Καραπιδάκη, τα έργα έχουν κατανεμηθεί σε θεματικές ανά τόμο ενότητες και παρουσιάζονται κάθε ένα με την τεκμηρίωσή του. Με αυτόν τον τρόπο, τα έργα τέχνης της συλλογής του Δήμου θα σπάσουν τη σιωπή τους και θα συνομιλήσουν με το κοινό. Στον πρώτο τόμο της σειράς λευκωμάτων υπό τον τίτλο Iστορίες χαρακτικής, περιέχονται τα χαρακτικά που ανήκουν στη συλλογή των έργων τέχνης του Δήμου Ηρακλείου. Χαράκτες όπως η Κατράκη, ο Τάσσος, ο Κεφαλληνός, ο Δαγκλής και άλλοι, όλοι σημαντικοί, διαγράφουν με τα έργα τους την πορεία της τέχνης της χαρακτικής στην Ελλάδα του 20ού αιώνα. Ευχαριστίες οφείλουμε σε όλους εκείνους που εργάστηκαν για την επιτυχία αυτής της προσπάθειας. Ιδιαίτερα στον Δήμαρχο Ηρακλείου Βασίλη Λαμπρινό για τη στήριξή του, στην αενάως ακούραστη κυρία Μαριάννα Γιαλύτη, στους υπαλλήλους της διεύθυνσης πολιτισμού του Δήμου Ηρακλείου και στην κυρία Λουίζα Καραπιδάκη για την επιμέλεια. Αριστέα Τ. Πλεύρη Αντιδήμαρχος Πολιτισμού Δήμου Ηρακλείου
Municipality of Heraklion Department of Culture, Volunteering and Monuments Art Collection of the Heraklion Municipal Art Gallery Mayor of Heraklion Vassilis Lambrinos Deputy Mayoress for Culture Aristea T. Plevri General Editing - Issue Coordination Project Manager of the Heraklion Municipal Art Gallery Marianna Gialyti The Heraklion Municipal Art Gallery features important works of the visual arts (painting, icon, engraving, sculpture, photography, and mosaic making). Thus, the final selection for this edition was a painstaking task. In the end, and after extensive research, we decided to create three thematic volumes (Stories on Painting, Stories on Engraving and Stories of the Great Castle) under the general title From private... to public. Artwork selection and texts: Louisa Karapidaki, Art Historian, Head of the Museum Collection of Folklore Objects, Hellenic Folklore Research Centre, Academy of Athens. Copy editor for the Greek language: Georgia Micha Translation and proofreading of English texts: Dimitris Vitiniotis Publication 2021: CLOUDPRINT - Athens ISBN: 978-618-85881-0-3 © From private… to public - Stories on engraving Art Collection - Heraklion Municipal Art Gallery The present edition was created and printed by Cloudprint for the Municipality of Heraklion in 1000 copies. Reprinting, in whole or in part, is forbidden pursuant to law “On intellectual property rights”. The Municipality of Heraklion holds the intellectual property rights for the present book. www.heraklionartgallery.gr www.heraklionartgallery.eu www.facebook.com/HeraklionArtGallery.gr www.instagram.com/heraklion_art_gallery twitter.com/He_Art_Gallery artgallery@heraklion.gr
Δήμος Ηρακλείου Αντιδημαρχία Πολιτισμού, Εθελοντισμού και Μνημείων Συλλογή Έργων Τέχνης Δημοτικής Πινακοθήκης Ηρακλείου Δήμαρχος Ηρακλείου Βασίλης Λαμπρινός Αντιδήμαρχος Πολιτισμού Αριστέα Τ. Πλεύρη Γενική Επιμέλεια - Συντονισμός Έκδοσης Υπεύθυνη Δημοτικής Πινακοθήκης Ηρακλείου Μαριάννα Γιαλύτη Η Δημοτική Πινακοθήκη Ηρακλείου περιλαμβάνει σημαντικά έργα εικαστικών τεχνών (ζωγραφικής, αγιογραφίας, χαρακτικής, γλυπτικής, φωτογραφίας και ψηφιδωτού), καθιστώντας επίπονη την τελική επιλογή για την έκδοση. Τελικά, και ύστερα από εξονυχιστική έρευνα, καταλήξαμε να δημιουργήσουμε τρεις θεματικούς τόμους (Ιστορίες ζωγραφικής, Ιστορίες χαρακτικής και Ιστορίες του Μεγάλου Κάστρου), με γενικό τίτλο της συλλογής «Τα εν οίκω… εν δήμω». Εικονογραφική επιλογή και συγγραφή κείμενων: Λουίζα Καραπιδάκη, Ιστορικός Τέχνης, υπεύθυνη μουσειακής συλλογής του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας Ακαδημίας Αθηνών Γλωσσική επιμέλεια για την ελληνική γλώσσα: Γεωργία Μίχα Μετάφραση και επιμέλεια αγγλικών κειμένων: Δημήτρης Βυτινιώτης Έκδοση 2021: CLOUDPRINT ΜΟΝ. ΙΚΕ - Αθήνα ISBN: 978-618-85881-0-3 © Τα εν οίκω... εν δήμω - Ιστορίες χαρακτικής Συλλογή Έργων Τέχνης - Δημοτική Πινακοθήκη Ηρακλείου Η παρούσα έκδοση δημιουργήθηκε και τυπώθηκε από την Cloudprint για λογαριασμό του Δήμου Ηρακλείου σε 1.000 αντίτυπα. Απαγορεύεται: η ολική ή μερική ανατύπωση, σύμφωνα με το νόμο «Περί πνευματικών δικαιωμάτων». Τα πνευματικά δικαιώματα του παρόντος βιβλίου ανήκουν αποκλειστικά στον Δήμο Ηρακλείου. www.heraklionartgallery.gr www.heraklionartgallery.eu www.facebook.com/HeraklionArtGallery.gr www.instagram.com/heraklion_art_gallery twitter.com/He_Art_Gallery artgallery@heraklion.gr
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ H χαρακτική από την Ευρώπη στην Ελλάδα και οι πρώτες αυτόνομες δημιουργίες Engraving from Europe in Greece and the first independent creations.......................11 Στη Σχολή Καλών Τεχνών με τον Γιάννη Κεφαλληνό At the Athens School of Fine Arts with Jean Kefalinos........................................................21 Στη Σχολή Καλών Τεχνών με τον Κώστα Γραμματόπουλο At the Athens School of Fine Arts with Kostas Grammatopoulos................................41 Χαράκτες / ζωγράφοι, χαράκτες / γλύπτες Engravers / painters, engravers / sculptors.....................................................................................69 Χαράκτες με έντονες ευρωπαϊκές επιρροές Engravers who were deeply influenced by European art.......................................................85
Engraving from Europe in Greece and the first independent creations In Greece, religious woodcuts were printed throughout the 18th and 19th centuries; however, it was only in early 20th century that secular engraving appeared in Greece. Copper engraving had already been in use but only for illustrational purposes in printed documents and for that reason, in 1843, it became one of the courses taught at the School of the Arts (subsequently renamed to Athens School of Fine Arts). The first Greek engravings, by Lykourgos Kogevinas and Dimitris Galanis appeared in the first decade of the 20th century. They were followed by the works of Markos Zavitsianos and other engravers. The Heraklion Municipal Art Gallery holds works by artists who studied in central Europe and influenced the evolution of the art of engraving in Greece, until the official creation of the chair of Engraving at the Athens School of Fine Arts in 1930. Among them, Dimitris Giannoukakis (1898-1991) who studied in Dresden, Isabella Charbouri (1905-1988) who was a disciple of Galanis in Paris before her studies in Austria, Pavlos Moschidis (1927-2004) who, after a period of free studies in Greece, studied at the École des Beaux-Arts and at the École Nationale des Arts Décoratifs in Paris and Kaiti Antypa (19252006), who graduated from the Athens School of Fine Arts before continuing her studies in Paris next to Fernand Léger
H χαρακτική από την Ευρώπη στην Ελλάδα και οι πρώτες αυτόνομες δημιουργίες Στον ελλαδικό χώρο τυπώνονταν ξυλογραφίες θρησκευτικού περιεχομένου σε όλη τη διάρκεια του 18ου και του 19ου αιώνα, ωστόσο η κοσμική χαρακτική τέχνη στην Ελλάδα, με ελεύθερη θεματογραφία, εμφανίστηκε μόνο στις αρχές του 20ού αιώνα. Ενδιάμεσα υπήρχε και η τέχνη της χαλκογραφίας, αλλά χρησιμοποιείτο μόνο για τις ανάγκες της εικονογράφησης εντύπων και γι’ αυτό τον λόγο διδασκόταν στο Σχολείο των Τεχνών (μετέπειτα ΑΣΚΤ) ήδη από το 1843. Τα πρώτα ελληνικά χαρακτικά, των Λυκούργου Κογεβίνα και Δημήτρη Γαλάνη, δημιουργήθηκαν την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα, έπειτα φιλοτεχνήθηκαν τα έργα του Μάρκου Ζαβιτσιάνου και στη συνέχεια ακολούθησαν και άλλοι χαράκτες. Στη Δημοτική Πινακοθήκη Ηρακλείου φυλάσσονται έργα καλλιτεχνών με σπουδές στην Κεντρική Ευρώπη, που επηρέασαν την εξέλιξη της χαρακτικής στην Ελλάδα, μέχρι την επίσημη ίδρυση της έδρας χαρακτικής στην ΑΣΚΤ, το 1930. Ενδεικτικά αναφέρουμε τον Δημήτρη Γιαννουκάκη (1898-1991), με σπουδές στη Δρέσδη, την Ισαβέλλα Χαρμπούρη (1905-1988), που μαθήτευσε αρχικά δίπλα στον Γαλάνη στο Παρίσι και στη συνέχεια σπούδασε στην Αυστρία, τον Παύλο Μοσχίδη (1927-2004), που μετά τις ελεύθερες σπουδές του στην Ελλάδα εκπαιδεύτηκε στο Παρίσι, στην École des Beaux-Arts και στην École Nationale des Arts Décoratifs, καθώς και την Καίτη Αντύπα (1925-2006), που μετά τη Σχολή Καλών Τεχνών στην Αθήνα φοίτησε στο Παρίσι δίπλα στον Fernand Léger.
Ιστορίες χαρακτικής • Stories on engraving
Δημήτρης Γιαννουκάκης
Dimitris Giannoukakis
«Οδαλίσκη», χ.χ.
“Odalisque”, undated
χαλκογραφία 4/20
copper engraving 4/20
50 X 62 εκ.
50 X 62 cm - 12 -
Stories on engraving • Ιστορίες χαρακτικής
Isabella Charbouri
Ισαβέλλα Χαρμπούρη
“Pine trees”, 1979
«Πεύκα», 1979
engraving 2/20
χαρακτικό 2/20 44 Χ 51 εκ.
44 Χ 51 cm - 13 -
Ιστορίες χαρακτικής • Stories on engraving
Παύλος Μοσχίδης
Pavlos Moschidis
χωρίς τίτλο, δεκαετία του ’60
untitled, 1960s
λιθογραφία 88/90
lithograph 88/90
59 X 60 εκ.
59 X 60 cm - 14 -
Stories on engraving • Ιστορίες χαρακτικής
Παύλος Μοσχίδης
Pavlos Moschidis
«Γυναίκα και αετός», δεκαετία του ’60
“Woman and eagle”, 1960s
λιθογραφία, δοκίμιο του καλλιτέχνη
lithograph, artist’s proof
53 Χ 58 εκ.
53 Χ 58 cm - 15 -
Ιστορίες χαρακτικής • Stories on engraving
Καίτη Αντύπα
Kaiti Antypa
«Φυγή», 1980
“Fleeing”, 1980
χαρακτικό 2/40
engraving 2/40
69 X 83 εκ.
69 X 83 cm - 16 -
Επίσης, μια άλλη κατηγορία πρωτοστατών χαρακτών με σπουδές στην Ελλάδα αντιπροσωπεύεται στη Συλλογή χαρακτικών του Δήμου από τον Φώτη Μαστιχιάδη και τον Γιώργο Σικελιώτη. Ο Φώτης Μαστιχιάδης (1913-1997), μαθητής του Φώτη Κόντογλου, παρά τις αυστηρά ρεαλιστικές του αποδόσεις δημιουργεί συνθέσεις που έχουν έναν έντονο μεταφυσικό χαρακτήρα. Ο Γιώργος Σικελιώτης (19171984), με σπουδές ζωγραφικής στην ΑΣΚΤ, εμπνεύστηκε από την ελληνική τέχνη των αγγείων, τις φιγούρες του θεάτρου των σκιών και την απλοϊκή έκφραση της λαϊκής παράδοσης και διατήρησε αναλλοίωτο το προσωπικό του εκφραστικό ιδίωμα παρά τη μακροχρόνια διαμονή του στη Γαλλία και τη Βρετανία. Moreover, the engraving collection of the Heraklion Municipal Art Gallery features artworks by two pioneering engravers who studied in Greece: F. Mastichiadis and G. Sikeliotis. Fotis Mastichiadis (19131997) was a student of Photis Kontoglou and his compositions, despite their strict realism, are deeply metaphysical. George Sikeliotis (1917-1984) studied painting at the Athens School of Fine Arts and drew his inspiration from Greek pottery, characters of shadow theatre, the straightforward expression of folk tradition and, despite his long stay in France and Britain, his personal expressive vocabulary remained unchanged.
Ιστορίες χαρακτικής • Stories on engraving
Φώτης Μαστιχιάδης
Fotis Mastichiadis
«Πολυκατοικίες», χ.χ.
“Apartment buildings”, undated
χαρακτικό 6/24
engraving 6/24
59 X 52 εκ.
59 X 52 cm - 18 -
Stories on engraving • Ιστορίες χαρακτικής
Γιώργος Σικελιώτης
George Sikeliotis
«Διαδήλωση», 1941-1942
“Demonstration”, 1941-1942
χαρακτικό 243/250
engraving 243/250
68,5 X 53 εκ.
68.5 X 53 cm - 19 -
At the Athens School of Fine Arts with Jean Kefalinos Kefalinos’ students (1894-1957) were those who essentially shaped the identity of engraving in Greece, from the 1930s and for many decades to come. In terms of style, engraving followed the literary and painting trends of the time; in the beginning there was an intense search for “Greekness” and artists turned to the antiquity, the Byzantine era and tradition looking for stylistic patterns. In the meantime, politically minded artists created a pronounced minimalist trend in terms of expression, while several others, after the end of WWII, found other expressive means, namely complete freedom of expression. The collections of the Heraklion Municipal Art Gallery feature many artworks by engravers of that period. Two of the first students of Kefalinos to have actively engaged in engraving were George Moschos (1906-1990) and Giorgos Velissaridis (1909-1994). The former was a typical exponent of the Generation of the 1930s who was influenced by the Byzantine era and folk tradition and –at a lesser extent– by European art and the latter included visibly schematised, realist elements in his art. Among his students we find highly politicized artists, such as the famous engraver Tassos (Alevizos) (1914-1985), who curated the works of Kefalinos and developed a ground-breaking, distinctive minimalist style and influenced many artists of his generation. Vasso Katraki (1914-1988), a talented anthropocentric artist, produced some iconic engravings full of universal messages aiming at social awakening. Another of his students, Christos Daglis (1916-1991), was an assiduous engraver with a distinctive representational vocabulary of selective abstractions and intense schematisations. Giorgos Varlamos (1922-2013), who was also a student of Kefalinos, produced engravings of naturalistic tendencies and postimpressionist quests in the use of colours. Manolis Emmanouilidis (1924), a true connoisseur of the craft, produced well-balanced, narrative artworks. Georgios Angelopoulos’ (1925-2012) artworks are realistic and of a thoroughly documenting nature.
Στη Σχολή Καλών Τεχνών με τον Γιάννη Κεφαλληνό Οι μαθητές του Γιάννη Κεφαλληνού (1894-1957) ουσιαστικά διαμόρφωσαν τη φυσιογνωμία της χαρακτικής τέχνης στην Ελλάδα από τη δεκαετία του ’30 και για πολλές μετά. Τεχνοτροπικά η χαρακτική ακολούθησε τις τάσεις της λογοτεχνίας και της ζωγραφικής της εποχής: στην αρχή υπήρξε μια έντονη αναζήτηση της «ελληνικότητας», όπου οι καλλιτέχνες προσπάθησαν να δημιουργήσουν μια τέχνη αποζητώντας στυλιστικά πρότυπα από την αρχαιότητα, το Βυζάντιο και την παράδοση. Συγχρόνως εμφανίστηκε και μια έντονη μινιμαλιστική τάση έκφρασης από πολιτικοποιημένους καλλιτέχνες, ενώ πολλοί δημιουργοί, μετά τον Πόλεμο, στράφηκαν σε άλλους τρόπους έκφρασης, με πλήρη εκφραστική ελευθερία. Πολλοί χαράκτες αυτής της περιόδου περιλαμβάνονται στις Συλλογές της Πινακοθήκης. Από τους πρώτους μαθητές στο εργαστήριό του, που υπηρέτησαν με ζήλο τη χαρακτική τέχνη, ήταν ο Γεώργιος Μόσχος (1906-1990), τυπικός εκπρόσωπος της γενιάς του ’30 με επιρροές περισσότερο από τη βυζαντινή και τη λαϊκή παράδοση και λιγότερο από την ευρωπαϊκή τέχνη, καθώς και ο Γεώργιος Βελισσαρίδης (1909-1994), με τα έντονα σχηματοποιημένα ρεαλιστικά στοιχεία. Ανάμεσα στους μαθητές του και δημιουργοί με έντονα πολιτικοποιημένο έργο, όπως ο διάσημος χαράκτης Τάσσος (Αλεβίζος) (1914-1985), επιμελητής του Κεφαλληνού, που ανέπτυξε ένα πρωτοπόρο, ιδιαίτερα μινιμαλιστικό ύφος στα έργα του και επηρέασε πολλούς καλλιτέχνες της γενιάς του. Αντίστοιχα, η χαρισματική Βάσω Κατράκη (1914-1988) άφησε μερικά εμβληματικά χαρακτικά έργα, κυρίως ανθρωποκεντρικά, φορτισμένα με πανανθρώπινα μηνύματα και στόχο την κοινωνική αφύπνιση. Επίσης μαθητές του ο Χρίστος Δαγκλής (1916-1991), που ως δεινός χαράκτης διαμόρφωσε μια ιδιαίτερα αναπαραστατική γραφή με επιλεκτικές αφαιρέσεις και έντονες σχηματοποιήσεις, και ο μοναδικός Γιώργος Βαρλάμος (1922-2013), που φιλοτέχνησε χαρακτικά με νατουραλιστικές τάσεις και μεταϊμπρεσιονιστικές αναζητήσεις στη χρήση των χρωμάτων. Ο Μανόλης Εμμανουηλίδης (1924), εξαιρετικός γνώστης της χαρακτικής, δημιούργησε έργα με ισορροπημένες συνθέσεις και αφηγηματικότητα. Ο Γιώργος Αγγελόπουλος (1925-2012) χαρακτηρίζεται από τη ρεαλιστική λεπτομερή καταγραφική διάθεση στα έργα του.
Ιστορίες χαρακτικής • Stories on engraving
Γεώργιος Μόσχος
George Moschos
«Άθως. Μονή Ξενοφώντος», 1955
“Mouth Athos. Xenofontos Monastery”, 1955
ξυλογραφία 29/50
engraving 29/50
50 X 31 εκ.
50 X 31 cm - 22 -
Stories on engraving • Ιστορίες χαρακτικής
Γιώργος Βελισσαρίδης
Giorgos Velissaridis
«Παραγάδι», 1954
“Longline”, 1954
έγχρωμη ξυλογραφία και λινόλεουμ
coloured woodcut and linoleum
30,9 X 37 εκ.
30.9 X 37 cm - 23 -
Ιστορίες χαρακτικής • Stories on engraving
Τάσσος (Αναστάσιος Αλεβίζος)
Tassos (Anastasios Alevizos)
«Κορίτσια με περιστέρι», 1973
“Girls with pigeon”, 1973
ξυλογραφία 10/16
woodcut 10/16
59 X 75 εκ.
59 X 75 cm - 24 -
Stories on engraving • Ιστορίες χαρακτικής
Τάσσος (Αναστάσιος Αλεβίζος)
Tassos (Anastasios Alevizos)
«Χωρίς Τίτλο V», 1973
“Untitled V”, 1973
ξυλογραφία 7/10
woodcut 7/10
75 Χ 110 εκ.
75 Χ 110 cm - 25 -
Ιστορίες χαρακτικής • Stories on engraving
Βάσω Κατράκη
Vasso Katraki
«Το κορίτσι με το περιστέρι», 1977
“The girl with the pigeon”, 1977
ξυλογραφία 10/20
woodcut 10/20
71 X 120 εκ.
71 X 120 cm - 26 -
Stories on engraving • Ιστορίες χαρακτικής
Christos Daglis
Χρίστος Δαγκλής
untitled, 1981
χωρίς τίτλο, 1981 χαρακτικό
engraving
57 X 60 εκ.
57 X 60 cm - 27 -
Ιστορίες χαρακτικής • Stories on engraving
Γιώργος Βαρλάμος
Giorgos Varlamos
χωρίς τίτλο, 1980
untitled, 1980
χαρακτικό
engraving
76 Χ 56 εκ.
76 Χ 56 cm - 28 -
Stories on engraving • Ιστορίες χαρακτικής
Γιώργος Βαρλάμος
Giorgos Varlamos
«Μπλε χωνάκια», 1981
“Blue cones”, 1981
λιθογραφία, δοκίμιο του καλλιτέχνη
lithograph, artist’s proof
71 Χ 57 εκ.
71 Χ 57 cm - 29 -
Ιστορίες χαρακτικής • Stories on engraving
Μανόλης Εμμανουηλίδης
Manolis Emmanouilidis
«Πρωϊνό», 1980
“Morning”, 1980
χαρακτικό 8/10
engraving 8/10
52 X 61 εκ.
52 X 61 cm - 30 -
Stories on engraving • Ιστορίες χαρακτικής
Γιώργος Αγγελόπουλος
Georgios Angelopoulos
«Ελιές»
“Olive trees”
χαρακτικό 2/30
engraving 2/30
59 X 56 εκ.
59 X 56 cm - 31 -
Στις Συλλογές συμπεριλαμβάνονται και σπουδάστριες του εργαστηρίου του Κεφαλληνού, όπως η Λουίζα Μοντεσάντου (1917-2007), στενή συνεργάτης του και σε πρωτοπόρες εκδόσεις, που παρά τις επιρροές της από τα νεωτεριστικά ρεύματα της εποχής της διατηρεί πολλά ρεαλιστικά στοιχεία στο έργο της. Η Τόνια Νικολαΐδου (1927-2011) χαράσσει επιφάνειες λινόλεουμ και τυπώνει χρωματιστά σύμπαντα με μια εντυπωσιακά αφαιρετική, πλαστική και γεωμετρική γραφή. Η Ρένα Τζολάκη (1930) μετά την ΑΣΚΤ συνέχισε τις σπουδές της στο Παρίσι και πειραματίστηκε σε πολλές τεχνικές της χαρακτικής. Το έργο της ξεχωρίζει από το ιδιαίτερο εικαστικό της λεξιλόγιο με την πλήρη μορφική αφαίρεση, την απόδοση χρώματος και φωτός και τη δύναμη της σύνθεσης. Η Νότα Σιοτρόπου - Γεωργίου (1932-2014), με πανεπιστημιακές σπουδές στην Αθήνα και τη Φλωρεντία, έδωσε μια ιδιαίτερη εκφραστικότητα στις ανθρωποκεντρικές της συνθέσεις. Από τους νεότερους μαθητές του Κεφαλληνού, ο Τάκης Κατσουλίδης (1933), δεξιοτέχνης χαράκτης και κολορίστας, γνωστός για τις ευρηματικές του τεχνικές, που πέρασε από την αφαιρετική γραφή στη νεορεαλιστική παραστατικότητα, και ο Γιάννης Παπαδάκης (1934-2013), που στράφηκε στις αυστηρά γεωμετρικές αφαιρετικές αποδόσεις και έδωσε περισσότερη έμφαση στις χρωματικές σχηματοποιήσεις. The collections feature works by female students of Kefalinos’ workshop, such as Louisa Montesantou (1917-2007), who was a close collaborator of Kefalinos and worked with him in pioneering publications. The influences from the modernist movements of her time are apparent in her works which, however, never lose their realistic style. Tonia Nikolaidou (1927-2011) carves into linoleum surfaces and prints colourful universes in an impressive abstract, geometric style full of plasticity. Rena Tzolaki (1930) graduated from the Athens School of Fine Arts and continued her studies in Paris. She experimented on many engraving techniques. Her work stands out thanks to her particular artistic idiom of complete abstraction, the rendering of colour and light and the sheer dynamism of her compositions. Nota Siotropou - Georgiou (1932-2014) pursued academic studies in Athens and Florence. Her academic background gave particular expressiveness to her anthropocentric compositions. Among Kefalinos’ youngest students we find Takis Katsoulidis, (1933), a skilled engraver and colourist, famous for his ingenious techniques, who moved from an abstract idiom to neo-realistic representations and Giannis Papadakis (1934-2013), whose works are characterised by a strictly geometric abstract rendering with a greater emphasis on colour schematisations.
Stories on engraving • Ιστορίες χαρακτικής
Λουίζα Μοντεσάντου
Louiza Montesantou “Figure”, 1936
«Μορφή», 1936
engraving 4/30
χαρακτικό 4/30 48 Χ 62 εκ.
48 Χ 62 cm - 33 -
Ιστορίες χαρακτικής • Stories on engraving
Τόνια Νικολαΐδου
Tonia Nikolaidou
«Κίτρινη θάλασσα», 1978
“Yellow Sea”, 1978
χαρακτικό 1/15
engraving 1/15
89 X 110 εκ.
89 X 110 cm - 34 -
Stories on engraving • Ιστορίες χαρακτικής
Ρένα Τζολάκη
Rena Tzolaki
«Σημείο πτώσης», χ.χ.
“Drop site”, undated
χαρακτικό 4/10
engraving 4/10
28 X 28 εκ.
28 X 28 cm - 35 -
Ιστορίες χαρακτικής • Stories on engraving
Νότα Σιοτρόπου - Γεωργίου
Nota Siotropou - Georgiou
«Γυμνό 6», 1960
“Nude 6”, 1960
χαρακτικό 7/17
engraving 7/17
62 X 75 εκ.
62 X 75 cm - 36 -
Stories on engraving • Ιστορίες χαρακτικής
Γιάννης Παπαδάκης
Giannis Papadakis
«Ξυλογραφία 1», χ.χ.
“Woodcut 1”, undated
ξυλογραφία, δοκίμιο του καλλιτέχνη
woodcut, artist’s proof
63 X 49 εκ.
63 X 49 cm - 37 -
Ιστορίες χαρακτικής • Stories on engraving
Τάκης Κατσουλίδης
Takis Katsoulidis
«Κόκκινο κρασί», 1980
“Red wine”, 1980
λιθογραφία 22/80
lithograph 22/80
77,5 X 75,5 εκ.
77.5 X 75.5 cm - 38 -
Stories on engraving • Ιστορίες χαρακτικής
Takis Katsoulidis
Τάκης Κατσουλίδης
“Fruit bowl”, 1981
«Φρουτιέρα», 1981 λιθογραφία 14/15
lithograph 14/ 15
86 Χ 75 εκ.
86 Χ 75 cm - 39 -
At the Athens School of Fine Arts with Kostas Grammatopoulos “…in black and whites, the work is juxtaposition, and colours are artificial, one on top of the other. The wooden surface is at the same time the matrix. The product I get from the engraving is the copy. One of the characteristics of the craft is that there are parts of the wooden surface that we carve and remove. It's somewhat similar to woodcut. In woodcut, the part that is removed is not printed, but here, given that we print using the copper engraving technique, we take the ink from the depth…” Vasilis Kazakos (1947-2006), who succeeded Kostas Grammatopoulos as Professor of Engraving at the Athens School of Fine Arts
In 1959, Kostas Grammatopoulos (1916-2003) became professor of Engraving at the Athens School of Fine Arts where he taught for more than twenty-six years. Under him, hundreds of students learned the art of engraving. This long post-civil war period was one of the most prolific periods for the art of engraving in Greece; a period when many stylistic commitments of the past were dismissed and several international stylistic trends were adopted. The evolution of the artistic creation was interrupted for seven years (dictatorship) only to continue even stronger.
Στη Σχολή Καλών Τεχνών με τον Κώστα Γραμματόπουλο «…στα ασπρόμαυρα η δουλειά είναι παράθεση, τα δε χρώματα είναι επίπλαστα, το ένα πάνω στο άλλο. Η ξύλινη επιφάνεια είναι ταυτόχρονα η μήτρα. Το προϊόν που παίρνω από τη χάραξη είναι το αντίτυπο. Το χαρακτηριστικό της δουλειάς είναι ότι έχουμε μέρη της ξύλινης επιφάνειας που τα χαράσσουμε και τα αφαιρούμε. Είναι κάτι αντίστοιχο με την ξυλογραφία. Στην ξυλογραφία ό,τι αφαιρείς δεν τυπώνεται, αλλά εδώ, επειδή τυπώνουμε με τη μέθοδο της χαλκογραφίας, παίρνουμε το μελάνι από το βάθος…» Βασίλης Καζάκος (1947-2006), καθηγητής χαρακτικής στην ΑΣΚΤ, ο οποίος διαδέχτηκε τον Κώστα Γραμματόπουλο
Το 1959 έγινε καθηγητής χαρακτικής ο Κώστας Γραμματόπουλος (1916-2003) στην ΑΣΚΤ και στα είκοσι έξι χρόνια της διδασκαλίας του εκατοντάδες φοιτητές διδάχτηκαν την τέχνη της χαρακτικής. Αυτή η μακρά μετεμφυλιοπολεμική περίοδος είναι μία από τις πιο παραγωγικές περιόδους στη χαρακτική τέχνη στην Ελλάδα, που χαρακτηρίζεται από την πλήρη αποδέσμευση από τις παλαιότερες στυλιστικές δεσμεύσεις και την υιοθέτηση πολλών διεθνών τεχνοτροπιών. Η ομαλή εξέλιξη της εικαστικής δημιουργίας διακόπτεται τα επτά χρόνια της δικτατορίας, αλλά αμέσως μετά συνεχίζει την ανοδική της πορεία.
Ιστορίες χαρακτικής • Stories on engraving
Κώστας Γραμματόπουλος
Kostas Grammatopoulos
«Εφιάλτης II», 1974
“Nightmare II”, 1974
ξυλογραφία 5/50
woodcut 5/50
61 Χ 90 εκ.
61 Χ 90 cm - 42 -
Stories on engraving • Ιστορίες χαρακτικής
Κώστας Γραμματόπουλος
Kostas Grammatopoulos
«Παρίσι 1956», 1982
“Paris 1956”, 1982
ξυλογραφία 5/250
woodcut 5/250
56 Χ 74 εκ.
56 Χ 74 cm - 43 -
Η Δημοτική Πινακοθήκη Ηρακλείου διαθέτει πληθώρα χαρακτικών έργων μαθητών του Γραμματόπουλου, που η εικαστική τους πολυγλωσσία μαρτυρά την απόλυτη ελευθερία έκφρασης που έδινε ο δάσκαλος στους εκπαιδευόμενούς του. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι οι δυναμικές μορφοποιήσεις στις ξυλογραφίες του Άγγελου Σταυρουλάκη (1937), η ιδιότυπη μινιμαλιστική μορφική διατύπωση της Άριας Κομιανού (1938-2015), η περιγραφική με νατουραλιστικά στοιχεία γραφή της Μαριάννας Ξενάκη - Ψιμάρα (1938), η μεταφυσική ατμόσφαιρα των δελεαστικών έργων του Βασίλη Χάρου (1938-2000), η αυστηρότητα των συνθέσεων της Πίτσας Μαύρου (1940-1984), ο σύνθετος υπερρεαλισμός του Αχιλλέα Δρούγκα (1940), η αφαίρεση των έργων της Νέλλας Γκόλαντα (1941), η μεταμοντέρνα αφηρημένη γραφή του Γιάννη Μπουτέα (1941), η πρωτοποριακή εικονική – ανεικονική αφήγηση της Λίζης Καλλιγά (1943) και η απόλυτα γεωμετρική γραφή του Γιάννη Πιπίνη (1945). The Heraklion Municipal Art Gallery features numerous engravings by Grammatopoulos' students, whose artistic diversity says a lot about the absolute freedom of expression they enjoyed. Some illustrative examples of this are the powerful forms in the woodcuts by Angelos Stavroulakis (1937), the unique minimalist discourse in terms of form in Aria Komianou’s works (1938-2015), the descriptive and naturalistic idiom of Marianna Xenaki - Psimara (1938), the metaphysical feeling of the enticing works by Vassilis Charos (1938-2000), the austere compositions of Pitsa Mavrou (1940-1984), the multifaceted surrealism of Achilleas Droungas (1940), the abstract works by Nella Golanta (1941), the postmodern abstract idiom of Yannis Bouteas (1941), the innovative figurative/non-figurative narrative of Lizzie Calligas (1943) and the totally geometric works by Giannis Pipinis (1945).
Stories on engraving • Ιστορίες χαρακτικής
Άγγελος Σταυρουλάκης
Angelos Stavroulakis
«Εξωτερική διαμαρτυρία», 1980
“Exterior protest”, 1980
χαρακτικό 1/80
engraving 1/80
72 X 85 εκ.
72 X 85 cm - 45 -
Ιστορίες χαρακτικής • Stories on engraving
Άρια Κομιανού
Aria Komianou
«Πουλί», 1978
“Bird”, 1978
ξυλογραφία 9/20
woodcut 9/20
52 X 106 εκ.
52 X 106 cm - 46 -
Stories on engraving • Ιστορίες χαρακτικής
Άρια Κομιανού
Aria Komianou
«Νεκρή φύση no 67», 1978
“Still life no 67”, 1978
ξυλογραφία 9/20
woodcut 9/20
76 X 110 εκ.
76 X 110 cm - 47 -
Ιστορίες χαρακτικής • Stories on engraving
Μαριάννα Ξενάκη - Ψιμάρα
Mariana Xenaki - Psimara
χωρίς τίτλο, 1979
untitled, 1979
χαρακτικό 8/17
engraving 8/17
85 Χ 71,5 εκ.
85 Χ 71.5 cm - 48 -
Stories on engraving • Ιστορίες χαρακτικής
Βασίλης Χάρος
Vasilis Charos
«Νεκρή φύση 2», 1979
“Still Life 2”, 1979
λιθογραφία 5/12
lithograph 5/12
63 Χ 82 εκ.
63 Χ 82 cm - 49 -
Ιστορίες χαρακτικής • Stories on engraving
Πίτσα Μαύρου
Pitsa Mavrou
«Το ανέβασμα», 1974
“Going up”, 1974
ξυλογραφία 2/10
woodcut 2/10
77 X 109 εκ.
77 Χ 109 cm - 50 -
Stories on engraving • Ιστορίες χαρακτικής
Πίτσα Μαύρου
Pitsa Mavrou
«Το μήνυμα», 1979
“The message”, 1979 woodcut 2/10
ξυλογραφία 2/10
87.5 X 104.5 cm
87,5 X 104,5 εκ. - 51 -
Ιστορίες χαρακτικής • Stories on engraving
Αχιλλέας Δρούγκας
Achilleas Droungas
χωρίς τίτλο, 1971
untitled, 1971
χαρακτικό 9/19
engraving 9/19
58 Χ 71 εκ.
58 Χ 71 cm - 52 -
Stories on engraving • Ιστορίες χαρακτικής
Αχιλλέας Δρούγκας
Achilleas Droungas
«Cosmic Ι», 1971
“Cosmic Ι”, 1971
χαρακτικό
engraving
89 Χ 122 εκ.
89 Χ 122 cm - 53 -
Ιστορίες χαρακτικής • Stories on engraving
Νέλλα (Πηνελόπη) Γκόλαντα
Nella (Penelope) Golanta
«Ελληνικός χώρος Ι», χ.χ.
“Greek space Ι”, undated
χαρακτικό 10/23
engraving 10/23
49 X 63 εκ.
49 X 63 cm - 54 -
Stories on engraving • Ιστορίες χαρακτικής
Yannis Bouteas
Γιάννης Μπουτέας
untitled 2, undated
χωρίς τίτλο 2, χ.χ. χαρακτικό
engraving
72 Χ 103 εκ.
72 Χ 103 cm - 55 -
Ιστορίες χαρακτικής • Stories on engraving
Γιάννης Πιπίνης
Giannis Pipinis
«Σύνθεση», 1972
“Composition”, 1972
χαρακτικό 8/9
engraving 8/9
47 Χ 63 εκ.
47 Χ 63 cm - 56 -
Stories on engraving • Ιστορίες χαρακτικής
Γιάννης Πιπίνης
Giannis Pipinis
«Σύνθεση», 1972
“Composition”, 1972
χαρακτικό 8/8
engraving 8/8
56 Χ 73 εκ.
56 Χ 73 cm - 57 -
Ιστορίες χαρακτικής • Stories on engraving
Λίζη Καλλιγά
Lizzie Calligas
«Ματιέρα», 1982
“Texture”, 1982
χαρακτικό I/I
engraving I/I
76 X 100 εκ.
76 X 100 cm - 58 -
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι λυρικά περιγραφικές τοπιογραφίες των έργων της Λιάνας Παπαϊωάννου (1941), βοηθού του Γραμματόπουλου στη Σχολή, και της Λένας Βιδάλη (1945), με τις επιρροές από τη χρωματική παλέτα του δασκάλου τους, τα τοπία της Μιμής Πετροπούλου (1945) και της Ειρήνης Ποδηματά - Στεφανάκη (1946) με το νεορεαλιστικό ύφος και την επιτήδεια μετρημένη χρήση του χρώματος. Σε διαφορετικό εκφραστικό πλαίσιο κινείται η ανεικονική σύνθεση της Ειρήνης Τσελεπή (1949), που με πλαστικότητα διαμορφώνει τους όγκους και τις σκιές τους στην ισορροπημένη σύνθεσή της. Η Ρουμπίνα Σαρελάκου (1950) με τεχνική αρτιότητα και συνθετική ευγλωττία αποδίδει τα ταπεινά αντικείμενα. Η Ευτυχία - Μαρία Ροδοπούλου (1951) διατηρεί έναν εξπρεσιονιστικό χαρακτήρα και ο Γιάννης Γουρζής (1953) εμμένει στη λεπτομέρεια ως μικρογράφος-χαράκτης. Other interesting examples would include the lyricism of the descriptive landscapes by Liana Papaioannou (1941) who was Grammatopoulos’ assistant at the Athens School of Fine Arts and by Lena Vidali (1945), which were influenced by the chromatic palette of their teacher. Also, the landscapes by Mimi Petropoulou (1945) and Eirini Podimata - Stefanaki (1946), which are neorealist in style and reveal a dexterous and prudent use of colour. The non-figurative and well-balanced compositions by Eirini Tselepi (1949) fall within a different expressive framework and are characterised by the plasticity of volumes and shadows. Roubina Sarelakou (1950), an artist of flawless technique and compositional eloquence, made good use of her skills on the depiction of humble objects. Eftychia - Maria Rodopoulou (1951) has always been a firm supporter of expressionism and miniaturist-engraver Yannis Gourzis has an eye for detail.
Ιστορίες χαρακτικής • Stories on engraving
Λιάνα Παπαϊωάννου
Liana Papaioannou
«Τοπίο», 1985
“Landscape”, 1985
ξυλογραφία 7/50
woodcut 7/50
95 X 58 εκ.
95 X 58 cm - 60 -
Stories on engraving • Ιστορίες χαρακτικής
Leoni Vidali
Λεώνη Βιδάλη
“Houses”, 1978
«Σπίτια», 1978 χαρακτικό, δοκίμιο του καλλιτέχνη
engraving, artist’s proof
57,5 X 76 εκ.
57.5 X 76 cm - 61 -
Ιστορίες χαρακτικής • Stories on engraving
Μιμή (Δήμητρα) Πετροπούλου
Mimi (Dimitra) Petropoulou
χωρίς τίτλο, 1979
untitled, 1979
χαρακτικό
engraving
60 Χ 43 εκ.
60 Χ 43 cm - 62 -
Stories on engraving • Ιστορίες χαρακτικής
Ειρήνη Ποδηματά - Στεφανάκη
Eirini Podimata - Stefanaki
«Τοπίο», 1993
“Lansdcape”, 1993
ξυλογραφία 1/20
woodcut 1/20
90 Χ 72 εκ.
90 Χ 72 cm - 63 -
Ιστορίες χαρακτικής • Stories on engraving
Ειρήνη Τσελεπή
Eirini Tselepi
«Σύνθεση», 1976
“Composition”, 1976
χαρακτικό 3/10
engraving 3/10
68 X 62 εκ.
68 X 62 cm - 64 -
Stories on engraving • Ιστορίες χαρακτικής
Ρουμπίνα Σαρελάκου
Roumpina Sarelakou untitled, 1975
χωρίς τίτλο, 1975
engraving 3/20
χαρακτικό 3/20 64,5 X 65 εκ.
64.5 X 65 cm - 65 -
Ιστορίες χαρακτικής • Stories on engraving
Ευτυχία - Μαρία Ροδοπούλου
Eftychia - Maria Rodopoulou
«Μάνα», 1974
“Mother”, 1974
χαρακτικό 2/20
engraving 2/20
74 X 104 εκ.
74 X 104 cm - 66 -
Stories on engraving • Ιστορίες χαρακτικής
Yannis Gourzis
Γιάννης Γουρζής
untitled, 1979
χωρίς τίτλο, 1979
engraving 4/15
χαρακτικό 4/15 38 X 41 εκ.
38 X 41 cm - 67 -
Engravers / painters, engravers / sculptors Many Greek artists such as painters Panagiotis Gravvalos (1933-2015), Kostas Tsaras (1928-1986), Elli - Maria Komninou - Nenedaki (1937), Christos Sarakatsianos (1937), Vassilis Sperantzas (1938), Aristidis Vlassis (1947-2015) and Tryfon Kormpis (1948-2021) dedicated themselves to the art of engraving without, however, abandoning the art of painting.
Χαράκτες / ζωγράφοι, χαράκτες / γλύπτες Πολλοί έλληνες καλλιτέχνες, όπως οι ζωγράφοι Παναγιώτης Γράββαλος (1933-2015), Κώστας Τσάρας (1928-1986), Έλλη - Μαρία Κομνηνού - Νενεδάκη (1937), Χρήστος Σαρακατσιάνος (1937), Βασίλης Σπεράντζας (1938), Αριστείδης Βλάσσης (1947-2015) και Τρύφων Κόρμπης (1948-2021), αφιερώθηκαν στην τέχνη της χαρακτικής αλλά δεν εγκατέλειψαν ποτέ και την τέχνη της ζωγραφικής.
Ιστορίες χαρακτικής • Stories on engraving
Παναγιώτης Γράββαλος
Panagiotis Gravvalos
«Πύλος», 1982
“Pylos”, 1982
χαρακτικό 11/20
engraving 11/20
51 X 71 εκ.
51 X 71 cm - 70 -
Stories on engraving • Ιστορίες χαρακτικής
Παναγιώτης Γράββαλος
Panagiotis Gravvalos
«Καρνάγιο», 1983
“Boatyard”, 1983
χαρακτικό 8/15
engraving 8/15
100 X 70 εκ.
100 X 70 cm - 71 -
Ιστορίες χαρακτικής • Stories on engraving
Κώστας Τσάρας
Kostas Tsaras
«Σημείο πτώσης», 1969
“Drop site”, 1969
χαρακτικό 2/10
engraving 2/10
70 Χ 44 εκ.
70 Χ 44 cm - 72 -
Stories on engraving • Ιστορίες χαρακτικής
Έλλη - Μαρία Κομνηνού - Νενεδάκη
Elli - Maria Komninou - Nenedaki
«Δημοκρατία», 1970
“Democracy”, 1970
χαρακτικό 8/20
engraving 8/20
37 X 37 εκ.
37 X 37 cm - 73 -
Ιστορίες χαρακτικής • Stories on engraving
Χρήστος Σαρακατσιάνος
Christos Sarakatsianos
«no 5», 1978
“no 5”, 1978
χαρακτικό 6/50
engraving 6/50
53 X 51 εκ.
53 X 51 cm - 74 -
Stories on engraving • Ιστορίες χαρακτικής
Βασίλης Σπεράντζας
Vassilis Sperantzas
χωρίς τίτλο, χ.χ.
untitled, undated
χαρακτικό, δοκίμιο του καλλιτέχνη
engraving, artist’s proof
75 X 67 εκ.
75 X 67 cm - 75 -
Ιστορίες χαρακτικής • Stories on engraving
Αριστείδης Βλάσσης
Aristidis Vlassis
«Μικρό λιμάνι», 1947
“Small harbour”, 1947
οξυγραφία
etching
37 X 24 εκ.
37 X 24 cm - 76 -
Stories on engraving • Ιστορίες χαρακτικής
Tryfon Kormpis
Τρύφων Κορμπής
untitled, 1948
χωρίς τίτλο, 1948
engraving 2/20
χαρακτικό 2/20 50 X 63 εκ.
50 X 63 cm - 77 -
Ιστορίες χαρακτικής • Stories on engraving
Χρήστος Καπράλος
Christos Kapralos
«Αγγείο», 1973
“Vessel”, 1973
χαρακτικό 7/50
engraving 7/50
66 X 47 εκ.
66 X 47 cm - 78 -
Πολλοί είναι και οι γλύπτες, όπως ο Χρήστος Καπράλος (1909-1993), η Ασπασία Παπαδοπεράκη (1942), ο Ανδρέας Γιαννούτσος (1953) και ο Λάμπρος Γατής (1954), οι οποίοι παράλληλα με τη γλυπτική φιλοτέχνησαν και έργα χαρακτικής, με τα ιδιαίτερα μορφοπλαστικά χαρακτηριστικά τους να είναι αναγνωρίσιμα και στις δύο τέχνες. Moreover, numerous sculptors, such as Christos Kapralos (1909-1993), Aspasia Papadoperaki (1942) and Lambros Gatis produced engravings as well. Their unique morphoplastic characteristics are easily identifiable in both arts.
Ιστορίες χαρακτικής • Stories on engraving
Ασπασία Παπαδοπεράκη
Aspasia Papadoperaki
«Καβάφης», 1983
“Kavafis”, 1983
λιθογραφία
lithograph
53 X 62 εκ.
53 X 62 cm - 80 -
Stories on engraving • Ιστορίες χαρακτικής
Ασπασία Παπαδοπεράκη
Aspasia Papadoperaki
«Καβάφης», 1986
“Kavafis”, 1986 lithograph
λιθογραφία
62 Χ 52 cm
62 Χ 52 εκ. - 81 -
Ιστορίες χαρακτικής • Stories on engraving
Ανδρέας Γιαννούτσος
Andreas Giannoutsos
«Ύδρα», 1981
“Hydra”, 1981
χαρακτικό 62/500
engraving 62/500
78 X 61 εκ.
78 X 61 cm - 82 -
Stories on engraving • Ιστορίες χαρακτικής
Λάμπρος Γατής
Lambros Gatis
χωρίς τίτλο, χ.χ.
untitled, undated
ξυλογραφία, δοκίμιο του καλλιτέχνη 1-5
woodcut, artist’s proof 1-5
71 X 58 εκ.
71 X 58 cm - 83 -
Χαράκτες με έντονες ευρωπαϊκές επιρροές Engravers who were deeply influenced by European art
Ιστορίες χαρακτικής • Stories on engraving
Αριστέα Κριτσωτάκη
Aristea Kritsotaki
χωρίς τίτλο, 1972
untitled, 1972
χαρακτικό ΙV/XVI
engraving ΙV/XVI
46 Χ 46 εκ.
46 Χ 46 cm - 86 -
Stories on engraving • Ιστορίες χαρακτικής
Αριστέα Κριτσωτάκη
Aristea Kritsotaki untitled, 1972
χωρίς τίτλο, 1972
engraving VIII/XIV
χαρακτικό VIII/XIV 57 X 49 εκ.
57 X 49 cm - 87 -
Ιστορίες χαρακτικής • Stories on engraving
Αριστέα Κριτσωτάκη
Aristea Kritsotaki
χωρίς τίτλο, 1975
untitled, 1975
χαρακτικό
engraving
39 Χ 54 εκ.
39 Χ 54 cm - 88 -
Πολλοί είναι οι καλλιτέχνες που σπούδασαν και αποκρυστάλλωσαν το προσωπικό τους ιδίωμα στην Ιταλία ή τη Γαλλία με σαφείς επιρροές από τα καλλιτεχνικά ρεύματα της κεντρικής Ευρώπης. Η πολυγραφότατη και δεινή χαράκτρια Αριστέα Κριτσωτάκη (1945) έζησε και δίδαξε για πολλά χρόνια στην Accademia di Belle Arti της Ρώμης. Το έργο της διακρίνεται από έναν ιδιαίτερο δυναμισμό, τις λεπτομερείς εικονογραφικές αναφορές, την πολυσύνθετη αφηγηματική ροή και την ισορροπημένη σύνθεση. Η Μαρία Ζιάκα (1948), με σπουδές στη Φλωρεντία και το Λονδίνο, δημιουργεί μια ελκυστική ατμόσφαιρα στα σιωπηλά αλλά λαλίστατα έργα της με την απέριττη γραφή της. There are numerous artists who studied and concretized their personal discourse in Italy or France and were visibly influenced by the artistic movements of central Europe. The prolific and devoted engraver Aristea Kritsotaki (1945) lived and taught for many years at the Accademia di Arti in Rome. Her work is meticulously illustrational and particularly powerful with complex narratives and well-balanced compositions. Maria Ziaka (1948) studied in Florence and London. Her clean-cut idiom creates an inviting atmosphere in her silent, yet articulate, works.
Ιστορίες χαρακτικής • Stories on engraving
Μαρία Ζιάκα
Maria Ziaka
«Τρεις συνθέσεις Ι», 1973
“Three compositions Ι”, 1973
χαρακτικό 2/4
engraving 2/4
52 X 51 εκ.
52 X 51 cm - 90 -
Stories on engraving • Ιστορίες χαρακτικής
Μαρία Ζιάκα
Maria Ziaka
χωρίς τίτλο, 1973
untitled, 1973
χαρακτικό, δοκίμιο του καλλιτέχνη
engraving, artist’s proof
50 X 59 εκ.
50 X 59 cm - 91 -
Ιστορίες χαρακτικής • Stories on engraving
Βίκυ Τσαλαματά
Viki Tsalamata
«Μητρότης Σύμπλεγμα Ι», 1978
“Motherhood, Complex Ι”, 1978
χαρακτικό
engraving
42 X 56 εκ.
42 X 56 cm - 92 -
Η Βίκυ Τσαλαματά (1948), με σπουδές στις Σχολές Καλών Τεχνών της Μπολόνια και του Λονδίνου, δίνει στα έργα της ένα ποιητικό ύφος και πολλές εννοιολογικές παραπομπές. Η Αγγελική Ντάγκαρη (1947), γαλλικής παιδείας, δομεί και αποδομεί φόρμες και ανθρώπινες μορφές, μετατρέπει το τρισδιάστατο σε δισδιάστατο, ενώ ανατρέπει παντελώς το πραγματικό και δημιουργεί αντισυμβατικές εικόνες. Η Ελεονώρα Περράκη (1949) διατηρεί πολλά ρεαλιστικά στοιχεία στις αυστηρά άχρονες απεικονίσεις της και επεμβαίνει στην παραστατικότητά τους με επιλεκτικές αφαιρέσεις. Το ζεύγος στην τέχνη αλλά και στη ζωή Pino Pandolfini (1947) και Δήμητρα Σιατερλή (1952), ιδρυτές του Κέντρου Χαρακτικής Αθηνών Κ%Χ, εκπροσωπεί τον αφηρημένο εξπρεσιονισμό και αφηγείται μέσα από τα έργα του μύθους και ανείπωτες σύγχρονες ιστορίες. Viki Tsalamata (1948) studied at the Schools of Fine Arts of Bologna and London. Her works are poetic in nature with numerous conceptual references. Aggeliki Dagari (1947) studied in France. In her work she constructs and deconstructs forms and human figures transforming the three-dimensional into the two-dimensional. At the same time she completely overturns reality and produces unconventional images. Eleonora Perraki (1949) uses many realistic elements in her austere and timeless representations enriched with selective abstractions. Pino Pandolfini (1947) and Dimitra Siaterli (1952), partners in life and art as well as founders of the Athens Engraving Centre - PANDOLFINI & SIATERLI, are exponents of abstract expressionism whose works narrate myths and untold modern-day stories.
Ιστορίες χαρακτικής • Stories on engraving
Αγγελική Ντάγκαρη
Aggeliki Dagari
χωρίς τίτλο
untitled
χαρακτικό 3/30
engraving 3/30
53 Χ 53 εκ.
53 Χ 53 cm - 94 -
Stories on engraving • Ιστορίες χαρακτικής
Ελεονώρα Περράκη
Eleonora Perraki “Chair”, 1979
«Καρέκλα», 1979
engraving 7/12
χαρακτικό 7/12 48 Χ 62 εκ.
48 Χ 62 cm - 95 -
Ιστορίες χαρακτικής • Stories on engraving
Pino William Pandolfini
Pino William Pandolfini
χωρίς τίτλο, 1981
untitled, 1981
χαρακτικό
engraving
76 Χ 106 εκ.
76 Χ 106 cm - 96 -
Stories on engraving • Ιστορίες χαρακτικής
Δήμητρα Σιατερλή
Dimitra Siaterli
χωρίς τίτλο, χ.χ.
untitled, undated
χαρακτικό 2/15
engraving 2/15
68 Χ 78 εκ.
68 Χ 78 cm - 97 -
Ο Μανόλης Αποστολάκης (1962), με πολύ διαφορετικά εκφραστικά μέσα, επαναφέρει τις εικαστικές αξίες προηγούμενων ρευμάτων σε μια σύγχρονη γραφή και εκπροσωπείται στην Πινακοθήκη από ένα ανθρωποκεντρικό, πολυσύνθετο έργο, που φέρει πολλαπλούς συμβολισμούς. The collections of the Heraklion Municipal Art Gallery also feature examples of the full of multiple symbolisms, anthropocentric and complex work of Manolis Apostolakis (1962) who used very different expressive means to restore the visual values of art trends of the past.
Stories on engraving • Ιστορίες χαρακτικής
Μανόλης Αποστολάκης
Manolis Apostolakis
«Derniere erat», χ.χ.
“Derniere erat”, undated
χαρακτικό II/III
engraving II/III
30 Χ 30 εκ.
30 Χ 30 cm - 99 -
Afterword Stories on Engraving through the Collections of the Heraklion Municipal Art Gallery
This volume is dedicated to the engravings included in the Heraklion Municipal Art Gallery’s Collection and to the morphoplastic quests of Greek engravers, from the 1930s until the end of the 1980s. Subsequent references are merely indicative. Our attention was focused on the style of the artists, rather than on their techniques or innovations, the engraving and printing processes. The engravings included in the present volume are black and white or coloured engravings of various techniques, vertical or horizontal woodcuts, copper engravings, xerographies, etchings, lithographs, linocuts, steel engravings and mixed techniques. The contents do not include art books, only secular, independent engravings. Readers will go on a visual tour of artworks by important Greek engravers, from the very dawn of this art in Greece, until recent years and will get acquainted with the particular aesthetic attributes of engraving skilfully imprinted on high-quality paper. Thus, they will realize that the artistic expression of engravers, who chose the difficult and complex path of engraving and printing instead of the paintbrush, is equally refined and follows all artistic movements of contemporary art, as is the case with painting and sculpture. All chapters relate closely to the material of the Collection, the artworks were divided into thematic sections. Each section presents the artists according to their year of birth and not to the year in which the artwork was produced. The explanatory texts make easier the reading and the approach to the artworks and also provide an educational character to the publication. With this endeavour we tried to incorporate the creations of the engravers of the Collection into the narration of the evolution of contemporary art in Greece and to highlight the purely artistic value of their works, apart from their technical precision. The Heraklion Municipal Art Gallery has a rich Collection of Engravings some of which have not been included in the present volume. Nevertheless, we hope that our selection will help demonstrate that an engraving, apart from a means of multiple reproduction may also constitute a unique work of art. *** I would like to thank from the bottom of my heart the Mayor of Heraklion Mr. Vassilis Lambrinos and the Heraklion Municipality Deputy Mayoress for Culture Mrs. Aristea Plevri, for their confidence in me. A special thanks to Marianna Gialiti for the excellent cooperation. I would also like to thank my friends Edouard de Laubrie, Mika Kanoni and Fotini Christakou for their moral support and, of course, to my loved ones Nina Karapidaki, Amalia Pappa and Eleftheria Iatraki for being there for me. Thanks also to Cloudprint for the elegant design of this volume. Louisa Karapidaki
Επίλογος Ιστορίες Χαρακτικής μέσα από τις Συλλογές της Δημοτικής Πινακοθήκης Ηρακλείου Ο τόμος αυτός αφιερώθηκε στα έργα χαρακτικής της Συλλογής με γνώμονα τις μορφοπλαστικές αναζητήσεις των ελλήνων χαρακτών από τη δεκαετία του ’30 έως και το τέλος της δεκαετίας του ’80, ενώ γίνονται μόνον ενδεικτικές μεταγενέστερες αναφορές. Όλο το ενδιαφέρον στράφηκε στην τεχνοτροπία των καλλιτεχνών και δεν εστιάστηκε στη διαδικασία της εγχάραξης και της τύπωσης, στις τεχνικές ή τις καινοτομίες τους. Τα χαρακτικά που παρουσιάζονται είναι μόνο μη θρησκευτικά/κοσμικά, αυτόνομα έργα, ασπρόμαυρα ή έγχρωμα διαφόρων τεχνικών, ξυλογραφίες σε όρθιο ή πλάγιο ξύλο, χαλκογραφίες, ξηροτυπίες, οξυγραφίες, λιθογραφίες, χαράξεις σε λινόλεουμ ή σε χάλυβα και μικτές τεχνικές, χωρίς να περιλαμβάνονται καλλιτεχνικά βιβλία. Ο αναγνώστης μπορεί να περιηγηθεί στα έργα σημαντικών ελλήνων χαρακτών από τις απαρχές αυτής της τέχνης στην Ελλάδα μέχρι και τα νεότερα χρόνια και να εξοικειωθεί με την ιδιαίτερη αισθητική της χάραξης, που επιδέξια αποτυπώνεται πάνω σε μοναδικές ποιότητες χαρτιών. Έτσι θα εξακριβώσει ότι οι χαράκτες, που επέλεξαν τον πολύπλοκο δρόμο της εγχάραξης και του τυπώματος αντί του πινέλου, δεν υστερούν στην ποιότητα της εικαστικής έκφρασης και συμμετέχουν σε όλα τα καλλιτεχνικά ρεύματα της σύγχρονης τέχνης, παράλληλα με τη ζωγραφική και με τη γλυπτική. Τα κεφάλαια αυτού του λευκώματος συγκροτήθηκαν σε σχέση με το υλικό της Συλλογής, τα έργα ταξινομήθηκαν σε θεματικές ενότητες και οι καλλιτέχνες αναφέρονται, σε κάθε ενότητα, με τη σειρά της ημερομηνίας γέννησής τους και όχι με τη χρονολογία του έργου. Τα επεξηγηματικά κείμενα βοηθούν στην εύληπτη ανάγνωση των έργων και την καλύτερη προσέγγιση, ενώ αποδίδουν και έναν εκπαιδευτικό χαρακτήρα στην έκδοση. Προσπαθήσαμε επίσης να ενσωματώσουμε τις δημιουργίες των χαρακτών της Συλλογής στην ιστόρηση της εξέλιξης της σύγχρονης τέχνης στην Ελλάδα και να αναδείξουμε την αμιγώς καλλιτεχνική αξία του έργου τους και όχι μόνο την τεχνική αρτιότητα. Η Δημοτική Πινακοθήκη Ηρακλείου διαθέτει μια πλούσια Συλλογή χαρακτικών, τα οποία όμως δεν μπόρεσαν να συμπεριληφθούν όλα στην έκδοση. Ελπίζουμε με τις επιλογές μας να αναδεικνύουμε κι εμείς με τη σειρά μας πως τα χαρακτικά, εκτός από μια χειροποίητη τεχνική πολλαπλής αναπαραγωγής, είναι και μοναδικά έργα τέχνης. *** Ευχαριστώ από καρδιάς τον Δήμαρχο Ηρακλείου Βασίλη Λαμπρινό και την Αντιδήμαρχο Πολιτισμού Αριστέα Πλεύρη, για την εμπιστοσύνη που έδειξαν στο πρόσωπό μου αναθέτοντάς μου αυτό το έργο. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλω και στη Μαριάννα Γιαλύτη για την άψογη συνεργασία. Θερμές ευχαριστίες απευθύνω στους φίλους Édouard de Laubrie, Μίκα Κανόνη και Φωτεινή Χρηστάκου για την ηθική συμπαράσταση, καθώς και στους δικούς μου ανθρώπους, Νίνα Καραπιδάκη, Αμαλία Παππά και Ελευθερία Ιατράκη, για όλη την υποστήριξη. Ευχαριστίες οφείλονται και στην Cloudprint για τον καλαίσθητο σχεδιασμό αυτής της έκδοσης. Λουίζα Καραπιδάκη
Indicative sources For the biographical notes of the artists please refer to the website of Heraklion Municipality: www.heraklionartgallery.gr http://www.iset.gr/ https://www.nationalgallery.gr/ https://www.katsigrasmuseum.gr/ Λεξικό Ελλήνων Καλλιτεχνών. Ζωγράφο – Γλύπτες – Χαράκτες [Dictionary of Greek Artists: Painters – Sculptors – Engravers], ed. Melissa, Athens 1997 (vol. 1-4) H. Kambouridis – G. Levounis, Νεοελληνική Τέχνη 20ός αιώνας. Ζωγραφική – Χαρακτική – Γλυπτική. Οι πολύτιµες Συλλογές της Πινακοθήκης της Ρόδου [Modern Greek Art - the 20th century. Painting – Sculpture – Engraving. The valuable collections of Rhodes Art Gallery], Ministry of the Aegean, Athens 1999. «Η Συλλογή της Alpha Bank, Ζωγραφική - Γλυπτική - Χαρακτική» [The Alpha Bank Collection: Paintings Prints - Sculptures], edited by Irene Orati, Alpha Bank, Athens 2005 Η συλλογή Γ. Ι. Κατσίγρα. Δηµοτική Πινακοθήκη Λάρισας - Μουσείο Γ. Ι .Κατσίγρα [G. I. Katsigras collection. Municipal Art Gallery of Larissa - G. I. Katsigras Museum] edited by Irene Orati, 2005 Nikos Grigorakis, «Δύο αιώνες νεοελληνικής χαρακτικής» [Two Centuries of Neohellenic Engraving], ed. Gkovosti, Athens 2004 Manolis Vlachos, Η Νεώτερη Ελληνική Ζωγραφική στη Συλλογή της Τράπεζας της Ελλάδος [Modern Greek Painting in the Collection of the Bank of Greece], Bank of Greece, Athens 2007 Vasilis Kazakos, Ζωγραφική - χαρακτική [Painting - Engraving], edited by Louisa Karapidaki. (collective), Athens 2008 «Έλληνες χαράκτες στον εικοστό αιώνα. Από τις συλλογές της Alpha Bank και του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης» [Greek engravers in the 20th century. From the collections of Alpha Bank and the Cultural Foundation of the National Bank of Greece], edited by Dionysis Kapsalis, (collective), National Bank of Greece Cultural Foundation, Athens 2011 Yannis Bolis, Dimitris Pavlopoulos, «Ελληνική χαρακτική 1843-1915. Ιστορία - Λεξικό χαρακτών» [Greek Engraving 1843-1915. History - Dictionary of Engravers], ed. Da Vinci Athens 2012
Ενδεικτικές πηγές Τα βιογραφικά όλων των καλλιτεχνών είναι αναρτημένα στη διαδικτυακή σελίδα του Δήμου Ηρακλείου: www.heraklionartgallery.gr http://www.iset.gr/ https://www.nationalgallery.gr/ https://www.katsigrasmuseum.gr/
Λεξικό Ελλήνων Καλλιτεχνών: Ζωγράφοι – Γλύπτες – Χαράκτες, συλλογικό, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1997 (τόμοι 1-4) Χ. Καμπουρίδης, Γ. Λεβούνης, Νεοελληνική Τέχνη 20ός αιώνας: Ζωγραφική – Χαρακτική – Γλυπτική. Οι πολύτιμες Συλλογές της Πινακοθήκης της Ρόδου, Υπουργείο Αιγαίου, Αθήνα 1999 Η Συλλογή της Alpha Bank: Ζωγραφική - Γλυπτική - Χαρακτική, επιμέλεια Ειρήνη Οράτη, Alpha Bank, Αθήνα 2005 Συλλογή Γ. Ι. Κατσίγρα, Δημοτική Πινακοθήκη Λάρισας-Μουσείο Γ. Ι. Κατσίγρα, επιμέλεια Ειρήνη Οράτη, 2005 Νίκος Γρηγοράκης, Δύο αιώνες νεοελληνικής χαρακτικής, εκδ. Γκοβόστη, Αθήνα 2004 Μανόλης Βλάχος, Η Νεώτερη Ελληνική Ζωγραφική στη Συλλογή της Τράπεζας της Ελλάδος, Τράπεζα της Ελλάδος, Αθήνα 2007 Βασίλης Καζάκος: Ζωγραφική-χαρακτική, επιμέλεια Λουίζα Καραπιδάκη (συλλογικό), ιδιωτική έκδοση, Αθήνα 2008 Έλληνες χαράκτες στον εικοστό αιώνα: Από τις συλλογές της Alpha Bank και του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης, επιμέλεια Διονύσης Καψάλης, (συλλογικό), ΜΙΕΤ, Αθήνα 2011 Γιάννης Μπόλης, Δημήτρης Παυλόπουλος, Ελληνική χαρακτική 1843-1915: Ιστορία - Λεξικό χαρακτών, εκδ. Da Vinci, Αθήνα 2012
ISBN: 978-618-85881-0-3