ΝΑΥΠΛΙΟ ΣΥΝΤΟΜΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Αναστασία Βασιλείου δρ αρχαιολόγος Ναύπλιο 2019 1 ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ Σύμφωνα με τη μυθολογία, η πόλη οφείλει το όνομά της στον ιδρυτή της Ναύπλιο, γιο του Ποσειδώνα και της Αμυμώνης. Τα πρώτα ίχνη ζωής, που ανάγονται στην προϊστορική εποχή, έχουν αποκαλυφθεί σε διάφορα σημεία της πόλης, όπως στο κάστρο της Ακροναυπλίας, στο λόφο του Παλαμηδίου, στην περιοχή της Ευαγγελίστριας, στα Κουτσούρια και στην Καραθώνα. Η ύπαρξη οργανωμένου οικισμού εντοπίζεται στο κάστρο της Ακροναυπλίας γύρω στα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ., οπότε και χρονολογείται η πρώτη φάση των τειχών του. Όταν επισκέφθηκε την πόλη ο Παυσανίας, τον 2ο αιώνα μ.Χ., τη βρήκε έρημη. Αναφέρει ερείπια τειχών και την ύπαρξη ιερού του Ποσειδώνα. ΠΡΩΤΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΑΙ ΜΕΣΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΕΠΟΧΗ ( 4ος – αρχές 13ου αι.) Στους πρώιμους βυζαντινούς χρόνους το Ναύπλιο παραμένει μικρή πόλη, η οποία διοικητικά ανήκε στην επαρχία Αχαΐας και εκκλησιαστικά στην επισκοπή Άργους. Από τα τέλη του 8ου/αρχές του 9ου αιώνα η περιοχή ανήκε στο θέμα Πελοποννήσου με έδρα την Κόρινθο και από τον 11ο αιώνα στο θέμα Ελλάδος με έδρα τη Θήβα. Από τον 11ο αιώνα η πόλη αρχίζει να αναδεικνύεται ως εμπορικό κέντρο. Δεν είναι τυχαίο ότι το Ναύπλιο συμπεριλήφθηκε στις πόλεις της βυζαντινής αυτοκρατορίας όπου οι Βενετοί είχαν αποκτήσει το προνόμιο της ελεύθερης εμπορίας. Στα τέλη του 12ου αιώνα εξέχουσα για την ιστορία της πόλης υπήρξε η μορφή του Λέοντα Σγουρού, τοπικού άρχοντα του Ναυπλίου από το 1200 περίπου. Ο Λέων Σγουρός θέλοντας να επεκτείνει την εξουσία του έφτασε μέχρι τη Λάρισα το 1204. Την προέλασή του ανέκοψαν οι Σταυροφόροι, στη διάρκεια της Δ΄ Σταυροφορίας, οι οποίοι κατέλαβαν τελικά όλες τις περιοχές που είχε κατακτήσει, μαζί με το Ναύπλιο. Στη βυζαντινή εποχή, η κατοίκηση εντοπίζεται κυρίως στην Ακροναυπλία, στο κάστρο αλλά και στη βόρεια κλιτύ της, στην περιοχή του Ψαρομαχαλά. Σημαντικό κατάλοιπο της εποχής αποτελεί η εκκλησία που ήταν 2 πιθανώς αφιερωμένη στους αγίους Θεοδώρους και σήμερα σώζεται μόνο η θεμελίωση και το κατώτερο τμήμα της τοιχοποιίας της. Η συγκεκριμένη εκκλησία που άλλοτε δέσποζε σε κεντρική θέση της Ακροναυπλίας πιθανώς συνδέεται με τον οίκο των Σγουρών. Στο κάστρο έχει βρεθεί επίσης αξιόλογη εφυαλωμένη κεραμική, κυρίως του 12ου αιώνα και εξής. ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ (1210–1388) Μετά την κατάκτηση της Αργολίδας από τους Σταυροφόρους, η περιοχή παραχωρήθηκε το 1212 ως φέουδο από τον Γοδεφρείδο Βιλλεαρδουίνο στον κύρη των Αθηνών Όθωνα de la Roche και προσαρτήθηκε στο Δουκάτο των Αθηνών. Εκκλησιαστικά η Αργολίδα υπαγόταν στη λατινική επισκοπή Άργους. Οι Φράγκοι χώρισαν με εγκάρσιο τείχος (διατείχισμα) το κάστρο της Ακροναυπλίας σε δύο τμήματα: στο λεγόμενο Φράγκικο κάστρο ( Castello dei Franchi) στο κεντρικό/κεντροανατολικό τμήμα της χερσονήσου που προοριζόταν για διοικητικό και στρατιωτικό κέντρο και ως τόπος κατοικίας των Φράγκων αξιωματούχων, και στο Ρωμέικο κάστρο ( Castello dei Greci) στο κεντρικό και δυτικό τμήμα της χερσονήσου που προοριζόταν για τους Έλληνες. Σημαντικό κατάλοιπο της περιόδου της Φραγκοκρατίας στην πόλη, αποτελεί η ανατολική πύλη του κάστρου της Ακροναυπλίας, γνωστή ως «Διαβατικό», που κοσμείται με μοναδικές τοιχογραφίες του όψιμου 13ου/πρώιμου 14ου αιώνα, οι οποίες συνδυάζουν βυζαντινά και δυτικά στοιχεία. Α΄ ΒΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑ (1388–1540) Τον Δεκέμβριο του 1388, η Μαρία d’Enghien , κόμισσα του Lecce και τελευταία εκπρόσωπος των Φράγκων κυριάρχων, παραχώρησε την Αργολίδα στους Βενετούς. Παρ’ ότι ταραχώδης, η περίοδος της πρώτης βενετοκρατίας υπήρξε ιδιαίτερα σημαντική για την πόλη, καθώς οι Βενετοί, αντιλαμβανόμενοι τη 3 στρατηγική της θέση, προχώρησαν σε μια σειρά οχυρωματικών έργων και υποδομών, που κατέστησαν το Ναύπλιο σπουδαίο αστικό κέντρο της εποχής. Κυριότερο έργο τους, όσον αφορά την εξέλιξη της πόλης, αποτελεί η επέκτασή της βορείως του κάστρου της Ακροναυπλίας με τη δημιουργία της λεγόμενης κάτω πόλης, που ταυτίζεται με το σημερινό ιστορικό κέντρο. Η επέκταση έγινε με τεχνητές προσχώσεις και θεμελιώσεις σε ξύλινους πασσάλους στα σημεία όπου το έδαφος ήταν ελώδες. Η κάτω πόλη ενισχύθηκε με τείχη και προμαχώνες. Τα τείχη ξεκινούσαν και κατέληγαν στο κάστρο της Ακροναυπλίας. Το ανατολικό τείχος ξεκινούσε από τη βορειοανατολική γωνία του κάστρου των Τόρων και έφτανε βόρεια ως τη σημερινή Πλατεία Καποδίστρια. Στο νότιο τμήμα του, που προστατευόταν από τάφρο, βρισκόταν η Πύλη της Ξηράς, που αποτελούσε τη μοναδική είσοδο της κάτω πόλης από τη στεριά, ενώ η βορειοανατολική γωνία του προστατευόταν από κυκλικό γωνιακό πύργο, γνωστό ως Contarina. Κατόπιν τα τείχη ακολουθούσαν δυτική πορεία κατά μήκος της σημερινής οδού Αμαλίας διαμορφώνοντας γωνία στη συμβολή της Αμαλίας με την Κωλέττη, μπροστά από το νεοκλασικό κτήριο της Alpha Bank, με βόρεια κατεύθυνση κατά μήκος της Κωλέττη. Στο ύψος περίπου της αυλόθυρας της Δημόσιας Βιβλιοθήκης «Ο Παλαμήδης» το τείχος διαμόρφωνε καμπύλη και στρεφόταν και πάλι προς τα δυτικά περίπου νότια/νοτιοδυτικά μέχρι την προκυμαία. Στη μέχρι τον προμαχώνα « των συνέχεια Πέντε κατευθυνόταν Αδελφών» και ακολούθως νότια, ώσπου ενωνόταν με τα τείχη του Ρωμέικου κάστρου της Ακροναυπλίας. Άλλα σπουδαία έργα αυτής της περιόδου είναι η ενίσχυση του ανατολικού άκρου του κάστρου της Ακροναυπλίας με τη δημιουργία του λεγόμενου Κάστρου των Τόρων ( Castel Toro) , αλλά και η οχύρωση της βραχονησίδας στην είσοδο του λιμανιού της πόλης, που έχει μείνει γνωστή με την τουρκική ονομασία Μπούρτζι. 4 Α΄ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ (1540–1686) Το 1540, ύστερα από τρίχρονη πολιορκία, η πόλη παραδόθηκε στους Τούρκους και ακολούθησε η πρώτη τουρκοκρατία του Ναυπλίου. Την περίοδο αυτή η πόλη φαίνεται πως απολάμβανε πολλών προνομίων, ενώ αποτελούσε έδρα του Τούρκου διοικητή της Πελοποννήσου, Μόρα πασά. Μάλιστα, το τουρκικό διοικητήριο πιθανολογείται ότι βρισκόταν στη σημερινή Πλατεία Συντάγματος. Την εποχή αυτή ονομαστοί αγιογράφοι από το Ναύπλιο, οι Μόσχοι και οι Κακαβάδες, φιλοτέχνησαν εκκλησίες της Πελοποννήσου. Αξιόλογο μνημείο της εποχής είναι το οθωμανικό τέμενος της Πλατείας Συντάγματος, που έχει μείνει γνωστό ως « Τριανόν». Β΄ ΒΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑ (1686-1715) Το 1686, στο πλαίσιο της εκστρατείας του Francesco Morosini, η πόλη καταλήφθηκε εκ νέου από τους Βενετούς, για σύντομο όμως διάστημα, ως το 1715. Το Ναύπλιο απέκτησε μεγάλη σπουδαιότητα αυτή την εποχή ως πρωτεύουσα του βασιλείου του Μορέως ( Regno di Morea) και οι Βενετοί προχώρησαν σε μια σειρά σημαντικών οχυρωματικών έργων, με πιο σπουδαίο την οχύρωση του λόφου του Παλαμηδιού με ισχυρότατο φρούριο. Πρόκειται για ένα επίτευγμα της βενετσιάνικης οχυρωματικής αρχιτεκτονικής, τόσο από πλευράς χρόνου κατασκευής του, μόλις σε τρία χρόνια από το 1711 ως το 1714, όσο και από πλευράς αρχιτεκτονικής. Το φρούριο βασιζόταν σε σύστημα αυτοτελών προμαχώνων, ούτως ώστε σε περίπτωση κατάληψης ενός προμαχώνα, η άμυνα να συνεχίζεται από τους υπόλοιπους. Άλλο οχυρωματικό έργο αποτελούσε η αναδιαμόρφωση του ανατολικού τείχους της κάτω πόλης με την κατασκευή της Πύλης της Ξηράς σε νέα θέση (πλησίον της παλαιάς), η οποία προστατευόταν πλέον από τους νεόδμητους μεγάλους προμαχώνες San Antonio ή Grimani στα νότια και San Marco ή Dolfin , στη θέση του πύργου Contarina, στα βόρεια. Άλλος μεγάλος προμαχώνας που κατασκευάστηκε αυτή την εποχή ήταν ο San Sebastiano ή Mocenigo, στην πλευρά της θάλασσας. 5 Το 1713 κατασκευάστηκε με μέριμνα του Προβλεπτή του Στόλου, Agostino Sagredo, η γνωστή ως Πύλη Σαγρέδου, στη βορειοανατολική πλευρά του Ρωμέικου κάστρου, για την άμεση πρόσβαση των στρατιωτών από την κάτω πόλη στην Ακροναυπλία. Στη δεύτερη βενετοκρατία κατασκευάστηκε επίσης η κατεδαφισμένη σήμερα δεξαμενή της παραλίας ( la grande cisterna). Σημαντικό κτήριο της εποχής είναι η Αποθήκη του Στόλου, το σημερινό Αρχαιολογικό Μουσείο, στην Πλατεία Συντάγματος, το οποίο χρονολογείται το 1713 και οικοδομήθηκε και αυτό με μέριμνα του Agostino Sagredo. Στον Βενετό προβλεπτή του στόλου οφείλεται και η ανέγερση της αρχικής εκκλησίας του Αγίου Νικολάου. Με την πάροδο του χρόνου οι προσχώσεις στην κάτω πόλη συνεχίζονταν και εκτός του βόρειου τείχους προκειμένου να αυξηθεί η οικιστική ζώνη. Έτσι διαμορφώθηκε σταδιακά εκτός του βόρειου τείχους, μεταξύ των οδών Αμαλίας και Μπουμπουλίνας στον άξονα Ν- Β και της οδού Σοφρώνη μέχρι την εκκλησία του Αγίου Νικολάου στον άξονα Α- Δ, μία βιοτεχνική και οικιστική ζώνη, η οποία αποτέλεσε οργανωμένο προάστιο στην εποχή του Όθωνα, γνωστό ως «Συνοικία του Γιαλού». Το 1702 ανεγέρθηκε η εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα με χορηγία της Ναυπλιακής Αδελφότητας Ορθοδόξων Ελλήνων. Β΄ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ (1715–1822) Το 1715, ύστερα από προδοσία, το Ναύπλιο καταλήφθηκε και πάλι από τους Τούρκους και έκτοτε ξεκινά η σκληρότερη δεύτερη τουρκοκρατία. Μετά και τη μεταφορά της έδρας του πασά της Πελοποννήσου στην Τριπολιτσά, η πόλη έχασε την αίγλη της. Στις αρχές του 19ου αιώνα, ορισμένοι περιηγητές που επισκέφθηκαν το Ναύπλιο, το περιγράφουν με μελανά χρώματα. Οι χριστιανοί που κατοικούσαν στην πόλη εκκλησιάζονταν στον εκτός των τειχών ναό των Αγίων Πάντων στην Πρόνοια και από το 1779/1780 τους επιτρεπόταν ο εκκλησιασμός στο ναό της Αγίας Σοφίας στην περιοχή του Ψαρομαχαλά. Την εποχή αυτή οικοδομήθηκαν ορισμένα πολύ σημαντικά κτίσματα, όπως το τέμενος του Αγά πασά 6 (το μετέπειτα Βουλευτικό), ο μεντρεσές/τουρκικό ιεροδιδασκαλείο πίσω από το Βουλευτικό και το οθωμανικό τέμενος που στεγάζει από την εποχή του Όθωνα την καθολική εκκλησία, γνωστή ως Φραγκοκκλησιά. Την περίοδο αυτή χρονολογούνται και ορισμένες κρήνες, όπως οι κρήνες της οδού Καποδιστρίου (η μία στην πλατεία Αγίου Σπυρίδωνα και η άλλη απέναντι από την εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα). ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ (1822 κ.ε.) Το 1822, το Ναύπλιο απελευθερώθηκε από τους Έλληνες με την κατάληψη του Παλαμηδίου με αιφνιδιασμό υπό την αρχηγία του Στάικου Σταϊκόπουλου. Η πόλη έφτασε στο απόγειο της ακμής της όταν το 1827 επελέγη ως πρωτεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Το 1828 αποβιβάστηκε στο Ναύπλιο ο πρώτος κυβερνήτης της Ελλάδας, Ιωάννης Καποδίστριας, ο οποίος κυβέρνησε υποδειγματικά το ελληνικό κράτος ως το 1831. Τον Σεπτέμβριο του συγκεκριμένου έτους, έξω από την εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα, έλαβε χώρα ένα από τα πιο μελανά γεγονότα της νεότερης ελληνικής ιστορίας· η δολοφονία του κυβερνήτη από τους Κωνσταντίνο και Γεώργιο Μαυρομιχάλη. Στη διακυβέρνησή του ο Καποδίστριας μερίμνησε για την εξασφάλιση αξιοπρεπούς διαβίωσης στην πόλη, ιδρύοντας τον πρώτο οργανωμένο προσφυγικό οικισμό της νεότερης Ελλάδας, την Πρόνοια, για τη στέγαση του πλήθους των προσφύγων που είχαν κατακλύσει το Ναύπλιο. Επί Καποδίστρια καταργήθηκαν οι στεγασμένοι εξώστες, τα λεγόμενα « σαχνισιά» , προκειμένου η πόλη να εξευρωπαϊστεί. Στο πλαίσιο αυτό δημιουργήθηκε και ο μέχρι και σήμερα ονομαζόμενος «Μεγάλος Δρόμος», η σημερινή οδός Βασιλέως Κωνσταντίνου, που οδηγούσε από το Κυβερνείο στην Πλατεία Συντάγματος. Μέχρι τότε ο κεντρικός δρόμος της πόλης ήταν η οδός Παπανικολάου/Καποδιστρίου. Αξίζει να μνημονευθεί και το Κυβερνείο, που οικοδομήθηκε το 1829, προκειμένου να στεγάσει τα γραφεία της νεοσύστατης ελληνικής κυβέρνησης και την οικία του κυβερνήτη. Το κτήριο καταλάμβανε σε πλάτος το τμήμα 7 μεταξύ του Μεγάλου Δρόμου και της οδού Αμαλίας και καταστράφηκε ολοσχερώς σε πυρκαγιά το 1929. Το 1833 αποβιβάστηκε στο Ναύπλιο ο νεαρός Όθωνας, ο οποίος κυβέρνησε από την πόλη μέσω Αντιβασιλείας ως τον Σεπτέμβριο του 1834, οπότε αποφασίστηκε η μεταφορά της πρωτεύουσας στην Αθήνα. Έκτοτε το Ναύπλιο μετατράπηκε σταδιακά σε μια τυπική επαρχιακή πόλη. Το 1862, η πόλη βρέθηκε και πάλι στο επίκεντρο των γεγονότων με την εξέγερση κατά του Όθωνα, που έμεινε γνωστή ως «Ναυπλιακά». Από το 1866 ξεκίνησε η συστηματική κατεδάφιση των τειχών και των προμαχώνων της κάτω πόλης, που ολοκληρώθηκε το 1932. Ο μοναδικός προμαχώνας που σώθηκε από την οχύρωση της κάτω πόλης είναι τα «Πέντε Αδέλφια». Το 1962, χάρη στις ενέργειες της τότε Εφόρου Αρχαιοτήτων, Ευαγγελίας Πρωτονοταρίου- Δεϊλάκη, εκδόθηκε μια απόφαση- σταθμός για την εξέλιξη της πόλης, με την οποία η παλαιά πόλη του Ναυπλίου χαρακτηρίστηκε ως αρχαιολογικός χώρος και ιστορικό διατηρητέο μνημείο. Βάσει αυτής της απόφασης, η παλαιά πόλη διέσωσε τον μνημειακό της πλούτο, αποτελώντας μία από τις λίγες περιπτώσεις διατηρητέων ιστορικών κέντρων στον ελλαδικό χώρο. 8 ΒΑΣΙΚΟΙ « ΣΤΑΘΜΟΙ» ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΝΑΥΠΛΙΟΥ 1210–1388 Φραγκοκρατία 1388–1540 Α΄ Βενετοκρατία 1540–1686 Α΄ Τουρκοκρατία 1686–1715 Β΄ Βενετοκρατία 1715–1822 Β΄ Τουρκοκρατία 1822 Απελευθέρωση Ναυπλίου 1827–1834 Το Ναύπλιο πρωτεύουσα της Ελλάδας 1831 Δολοφονία Ιωάννη Καποδίστρια 1833 Αποβιβάζεται στο Ναύπλιο ο Όθωνας 1834 Μεταφορά της πρωτεύουσας στην Αθήνα 1862 Ναυπλιακή Επανάσταση 1962 Η παλαιά πόλη Ναυπλίου χαρακτηρίζεται αρχαιολογικός χώρος και ιστορικό διατηρητέο μνημείο ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 150 χρόνια Ναυπλιακή Επανάσταση, 1 Φεβρουαρίου – 8 Απριλίου 1862, Επιστημονικό Συμπόσιο, Ναύπλιο, 12- 14 Οκτωβρίου 2012, επιστ. επιμ. Τριαντάφυλλος Ε. Σκλαβενίτης και Μαρία Βελιώτη- Γεωργοπούλου, Ναύπλιο 2013 Αθανασούλης Δημήτριος, Αναστασία Βασιλείου και Κωνσταντίνος Μπουντούρης, «Ανιχνεύοντας τα οχυρωματικά έργα των Βενετών στο Ναύπλιο: η ανασκαφική έρευνα στο βόρειο τείχος της κάτω πόλης», Ίδια η μνήμη γινάμενη παρόν… Το Αρχαιολογικό Έργο των Εφορειών Αρχαιοτήτων κατά τη χρονική περίοδο 20112019, Αθήνα, 25- 28 Νοεμβρίου 2019 Andrews Kevin, Castles of the Morea, αναθεωρημένη έκδοση, Princeton, N.J. 2006 ( 1η έκδ. 1953) σ. 90-105 ( μετάφραση στην ελληνική από τον Κώστα Δανούση στα Nαυπλιακά Aνάλεκτα 1 [ 1992] σ. 7-22) Aντωνακάτου Nτιάνα, Nαύπλιο '88, Aθήνα 1988 Βλαχοπούλου Φωτεινή Θ., Λέων Σγουρός. Ο βίος και η πολιτεία του βυζαντινού άρχοντα της βορειοανατολικής Πελοποννήσου στις αρχές του 13ου αιώνα, Αθήνα 2002 Bon Antoine, La Morée franque. Recherches historiques, topographiques et archéologiques sur la principauté d'Achaïe (1205-1430), Paris 1969, σ. 492-494, 9 676-677 Γεωργόπουλος Δημήτρης Χ., Ναύπλιο: «Εκτός των τειχών», Αίθουσα Τέχνης Ναυπλίου – Μαρία Γκούμα, Ναύπλιο 2006 Γιαγκάκη Αναστασία Γ., Εφυαλωμένη κεραμική από τη θέση «Άγιοι Θεόδωροι» στην Ακροναυπλία (11ος–17ος αι.), Αθήνα 2012 Γριτσόπουλος Τάσος Αθ., «Αγιογραφικά εργαστήρια Ναυπλίου. Μόσχοι και Κακαβάδες», Πρακτικά του Γ΄ Τοπικού Συνεδρίου Αργολικών Σπουδών, Ναύπλιο, 18- 20 Φεβρουαρίου 2005, Αθήνα 2006, σ. 33-120 Δεϊλάκη Eυαγγελία, «Aκροναυπλία – Aνασκαφικαί έρευναι εις περιοχήν Nαυπλίας», Aρχαιολογικόν Δελτίον 28 (1973) B1- Xρονικά, σ. 87-93 Δημακόπουλος Iορδάνης, «H Πύλη της Ξηράς των ενετικών οχυρώσεων του Nαυπλίου», Πρακτικά του Δ΄ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, Kόρινθος, 9- 16 Σεπτεμβρίου 1990, Aθήνα 1992-1993, τόμ. Β΄, σ. 297-323 Δωροβίνης Bασίλης K., «Συμβολές στην ιστορία της κτιριοδομίας της καποδιστριακής εποχής. Kατασκευές κτιρίων στο Nαύπλιο. H κατοικία του Kαποδίστρια και το ‘Παλάτιον’ ή ‘Kυβερνείον’», Aρχαιολογία & Τέχνες 43 ( 1992) σ. 62-67 Δωροβίνης Bασίλης K., «Συμβολές στην ιστορία της κτιριοδομίας της καποδιστριακής εποχής. Kατασκευές κτιρίων στο Nαύπλιο. H κατοικία του Kαποδίστρια και το ‘Παλάτιον’ ή ‘Kυβερνείον’. Mέρος B΄», Aρχαιολογία & Τέχνες 44 ( 1992) σ. 76-83 Gerola Giuseppe, “Le fortificazioni di Napoli di Romanìa”, Annuario della R. Scuola Archeologica di Atene e delle Missioni I taliane in Oriente 13-14 (1930-1931) σ. 347-410 ( μετάφραση στην ελληνική από τον Τάκη Μαύρο στο Δελτίο Ιστορικών Μελετών Ναυπλίου 84-98 [ 1995-1996] ) Hirschbichler Monika, “The Crusader Paintings in the Frankish Gate at Nauplia, Greece: A Historical Construct in the Latin Principality of Morea”, Gesta 44 (2005) σ. 13–30 Kαλαφάτη Eλένη, «H πολεοδομία της Επανάστασης: Nαύπλιο, 1822-1830», Τα Ιστορικά τόμ. 1, τεύχ. 2 (1984) σ. 265-282 Kαρδαμίτση- Aδάμη Mάρω, «Πρόνοια, ο πρώτος προσφυγικός συνοικισμός της ελεύθερης Eλλάδας», Aρχαιολογία & Τέχνες 51 ( 1994) σ. 35-46 Καρδαμίτση- Αδάμη Μάρω, «Το έργο του Wulf Schaefer για το Ναύπλιο (λίγα στοιχεία για τη ζωή και το έργο του)», Ναυπλιακά Ανάλεκτα 3 (1998) σ. 11–19 Kαρούζου Σέμνη, Tο Nαύπλιο, Aθήνα 1979 Κονδύλης Θάνος, Το Ναύπλιο και η Βενετία (1388–1540). Μια αναγεννησιακή πόλη στην ελληνοβενετική Ανατολή, Αθήνα 2016 Κούρια Αφροδίτη, Το Ναύπλιο των περιηγητών, Αθήνα 2007 Λαζαρίδης Παύλος, « Ναύπλιον. Aνασκαφή εις Aκροναυπλίαν», Aρχαιολογικόν Δελτίον 28 (1973) B1- Xρονικά, σ. 230-234 10 Λαμπρυνίδης Mιχαήλ Γ., H Nαυπλία από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ' ημάς, Nαύπλιο 20014 (1η έκδ.: 1898) Λιάτα Ευτυχία Δ., Το Ναύπλιο και η ενδοχώρα του από τον 17ο στον 18ο αι. Οικιστικά μεγέθη και κατανομή της γης, Αθήνα 2002 Mεταλλινός Δ., Α. Ν. Mπούρα και Μ. Tσιτιμάκη, « Napoli di Romania. Oι οχυρώσεις του Nαυπλίου και η εξέλιξή τους», υπεύθ. καθηγητής X. Mπούρας, EMΠ Aρχιτεκτόνων – Έδρα Iστορίας της Aρχιτεκτονικής, Διάλεξη, Aπρίλιος 1993 Μια πόλη στη λογοτεχνία: Ναύπλιο, επιλογή κειμένων Θοδωρής Γκόνης, Αθήνα 2002 Mπουτζουβή- Mπανιά Aλέκα, «Το Nαύπλιο στα χρόνια 1828- 1833. Σκιαγράφηση της κοινωνικής, πολιτισμικής και πνευματικής ζωής», O Eρανιστής 18 (1986) σ. 105136 Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις, Κορινθιακά και Λακωνικά, εισαγωγή, κριτικό υπόμνημα, μετάφραση, σημειώσεις Νικόλαος Δ. Παπαχατζής, Αθήνα 1976, σ. 295298 Πιτερός Χρήστος Ι., «Ναύπλιο. Το ιστορικό πρόσωπο της πόλης», Απόπειρα λόγου και τέχνης 4 (1992) σ. 42-45 Πιτερός Χρήστος, «Ναυπλία», Αρχαιολογία. Πελοπόννησος, επιστ. επιμ. Ανδρέας Γ. Βλαχόπουλος, Αθήνα 2012, σ. 168–169 Πρωτονοταρίου- Δεϊλάκη Ευαγγελία, «Εκ της προϊστορικής Ναυπλίας», Πρακτικά του Α΄ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, Σπάρτη, 7- 14 Σεπτεμβρίου 1975, Αθήνα 1976, τόμ. Β΄, σ. 384-387 Savvides A.G.C., "Nauplion in the Byzantine and Frankish Periods", Πελοποννησιακά 19 (1991-1992) σ. 286-302 Σαββίδης Aλέξης Γ. K., «Tα προβλήματα σχετικά με το βυζαντινό Nαύπλιο», Bυζαντιακά 14 (1994) σ. 357-374 Schaefer Wulf, “Neue Untersuchungen über die Baugeschichte Nauplias im Mittelalter”, Archäologischer Anzeiger 76 (1961) σ. 156-214 Σπαθάρη Έλση, Nαύπλιο – Παλαμήδι. Ιστορικός και αρχαιολογικός οδηγός, Αθήνα 2004 Στεριώτου Ιωάννα Θ., «Συμπληρωματικά αμυντικά έργα στις οχυρώσεις της Πελοποννήσου (1684–1715). Δύο σχέδια του τείχους της πόλης του Ναυπλίου (18ος αι.) από το αρχείο της Βενετίας», Η εκστρατεία του Morosini και το “Regno di Morea”, Γ΄ Συμπόσιο Ιστορίας και Τέχνης, 20–22 Ιουλίου 1990, επιμ. Χάρις Καλλιγά, Αθήνα 1998, σ. 135–154 Της Βενετιάς τ’ Ανάπλι, 300 χρόνια από το τέλος μιας εποχής, 1715-2015, Επιστημονικό Συμπόσιο, Ναύπλιο, 9- 11 Οκτωβρίου 2015, επιστ. επιμ. Ευτυχία Δ. Λιάτα, Ναύπλιο 2017 Το ιστορικό Ναύπλιο, στο Η Καθημερινή. Επτά Ημέρες, 12 Νοεμβρίου 1995 11 Tσεκές Γεώργιος, «Kάστρο Aκροναυπλίας», «Το Μπούρτζι», «Κάστρο Παλαμήδι», Eνετοί και Iωαννίτες ιππότες, Δίκτυα οχυρωματικής αρχιτεκτονικής. Πειραματική ενέργεια Archi-Med, Aθήνα 2001, σ. 90-101 Τσεκές Γεώργιος Π., Το Παλαμήδι του Ναυπλίου, Αθήνα 2014 Wright Diana, “Late-fifteenth-century Nauplion: Topography, Walls, and Boundaries”, Θησαυρίσματα 30 (2000) σ. 163-187 Xρονοπούλου Nέλλη, Μάρω Bουγιούκα και Βασίλης Mεγαρίδης, Oδωνυμικά του Nαυπλίου. H σημασία των ονομασιών των οδών και πλατειών της πόλεως του Nαυπλίου, 2η έκδ. συμπληρωμένη, Nαύπλιο 1994 Xώρας Γεώργιος Aθ., «H Πρόνοια προάστειο του Nαυπλίου», Πελοποννησιακά 16 (1985- 1986) σ. 535-560 12